...Twoje Bieszczady - serwis dla wszystkich którym Bieszczady w duszy grają...

Bieszczady


Terenwka w Bieszczadach

Bieszczady 4x4


Polecamy:

Gospodarstwo Aleksa
Werchowyna
Chata Smerek
Magiczne Bieszczady
Panorama Solina
Kolejowy Smolnik
Czadzie Sioło
4x4 w Bieszczadach


Cerkwie i cmentarze

Cerkwie drewniane w Bieszczadach
Cerkwie murowane
Kapliczki w Bieszczadach
Dawne cmentarze, cerkwie i cerkwiska
Ikonostas
O ikonie słów kilka
Bojkowszczyzna Zachodnia. Ochrona zasobów kulturowych - działania praktyczne (pdf)

Cmentarze żydowskie (kirkuty)
Cmentarze ewangelickie Bandrów i Stebnik (Steinfels); cm. gr.kat. w Stebniku
Cmentarze wojskowe w Komańczy
Cmentarz wojskowy w Lesku

Kościół w Woli Michowej
Kościół w Komańczy

Obelisk UPA

Miejscowości

Baligród i okolice
Bóbrka
Buk k.Terki
Bystre k.Czarnej
Cisna i okolice
Czarna i okolice
Daszówka
Duszatyn
Dwernik i Dwerniczek
Glinne
Jankowce
Kalnica k.Baligrodu
Komańcza i okolice
- Mogiła - legenda
- drewniany kościółek
- klasztor Nazaretanek
Lutowiska
Łupków
Mików
Muczne
Myczkowce
Nasiczne
Olszanica
Orelec
Prełuki
Rajskie
Roztoki Górne
Rzepedź
Sękowiec i okolice
Serednie Małe
Smolnik nad Osławą
Solinka
Solina i okolice
- bieszczadzkie zapory
- tajemnica zatoki
Stefkowa
Terka
Uherce Mineralne
Ustianowa
Ustrzyki Górne
Wetlina
Wola Matiaszowa
Wola Michowa
Wołosate
Zatwarnica
Zwierzyń

Dawne wsie

Balnica
Beniowa
Bereźnica Niżna
Bukowiec
Caryńskie
Choceń
Dydiowa
Dźwiniacz Górny
Hulskie
Huczwice
Jawornik
Jaworzec
Kamionki
Krywe
Łokieć
Łopienka
- rys historyczny Łopienki
- Chrystus Bieszczadzki
Łuh
Rabe k.Baligrodu
Rosolin
Ruskie
Sianki
Skorodne
Sokoliki
Sokołowa Wola
Studenne
Tarnawa Niżna i Wyżna
Tworylne
- Tworylczyk
Tyskowa
Zawój
Zubeńsko
Żurawin

» Szlaki piesze | Tworylne i Krywe

Tworylne i Krywe z Rajskiego

Tworylne oraz Krywe to tereny uchodzące za jedne za najbardziej malowniczych miejsc w Bieszczadach. Warto sprawdzić, czy tak jest w istocie.

San na wysokości Obłazów San na wysokości Obłazów. Ścieżka w okresie letnim jest tu usłana łanami rudbekii nagiej i biegnie tuż przy rzece
foto: P. Szechyński

Wyruszamy z Rajskiego. Ktoś spyta: czemu z Rajskiego? Ano bez powodu zupełnie, ale gdyby próbować się go doszukać, to dobrym usprawiedliwieniem byłby fakt, iż z Rajskiego można rozpocząć wędrówkę "na" Tworylne zarówno pieszo, jak i rowerem oraz samochodem. Znacznie ładniejszy, aczkolwiek dłuższy początek trasy, stanowi wariant z Terki przez Studenne, lub z Jaworca przez przełęcz Szczycisko. Skąd by jednak nie wyruszyć na podbój Tworylnego i Krywego (od tej strony orograficznie lewym brzegiem Sanu) - wszystkie trasy spotkają się przy moście na Sanie, nieopodal dawnej wsi Studenne. Od 2016 roku jest jeszcze jedna możliwość: ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna Rajskie - Studenne, która biegnie prawym brzegiem Sanu. Zaczyna się przy moście w Rajskiem a kończy przy moście w Studennem. Na trasie 12 tablic edukacyjnych, zatem jest to również ciekawa opcja.

Obłazy Pośród wysokich na ponad 2 m, żółtych rudbekii można się zgubić ;)
foto: P. Szechyński

Można oczywiście pokonać tę trasę odwrotnie - czas przejścia będzie praktycznie taki sam. Wówczas trzeba jednak dojść z Zatwarnicy do Krywego, co zajmie trochę czasu lub dojechać samochodem po mocno dziurawej drodze (kilka kilometrów) do zakazu ruchu na wysokości wsi Krywe i przez wzgórze Ryli drogą zejść do wsi.

My ruszamy z trasy obwodnicy w Rajskiem (d.Ralskie). Tuż przed mostem na Sanie (od strony wsi), należy odbić w boczną drogę na południe (prawo). Pomyłki nie będzie, bo droga jest tylko jedna. Początkowo dobry, potem zniszczony asfalt. Zmotoryzowani też mogą tu skręcić, choć na niektórych starszych mapach droga jest błędnie oznaczona jako zamknięta dla ruchu.

Tworylne Łąki Tworylnego
foto: P. Szechyński

Mijamy kilka ośrodków i kilkanaście domków położonych nad Sanem. Po minięciu ostatnich, droga zmienia się w mocno wysłużony asfalt z przebogatym wyborem dziur. Można sobie wybrać, w którą z nich wjechać (zmotoryzowani). Opcja mówiąca, że najlepiej w żadną, jest z góry skazana na porażkę. Po prawej miejsce po dawnej kaplicy w Studennem. Znajduje się tuż obok drogi, pozostała czytelna podmurówka: kapliczka w Studennem

Docieramy do skrzyżowania. Po lewej most na Sanie i droga do Sękowca - zamknięta dla ruchu. W prawo stokówka do Zatwarnicy oraz na Szczycisko (a dalej do Jaworca). Należy skierować się tu prosto - w niepozorną drogę przez las. Zmotoryzowani zostawiają samochody na skrzyżowaniu (byle nie na środku). Dalej pojechać nie można. Po prawej jest niewielki plac - parking.

Na samym początku ładnie wykonane tablice edukacyjne z opisem lokalnej fauny i flory. Maszerujemy wzdłuż rzeki, robiąc spory łuk w prawo w celu obejścia wzgórza. Przy jego końcu, po lewej stronie coś a'la pole biwakowe. Nie jest ono dostępne dla wszystkich jako pole namiotowe, natomiast stoi tu drewniana wiata, gdzie można np. zjesć śniadanie.

San Obłazy San na wysokości Obłazów
foto: P. Szechyński

Z lewej otwiera się ładny widok na San i wzgórza po drugiej stronie rzeki. W sezonie letnim ścieżka jest dość zarośnięta, po bokach mnóstwo charakterystycznych żółtych kwiatów - to rudbekia naga. Mijamy właśnie dawny, niewielki przysiółek o nazwie Obłazy. O jego istnieniu przypominają rosnące tu zdziczałe drzewa owocowe. Kilkadziesiąt metrów dalej, duża drewniana zagroda służąca niegdyś (prawdopodobnie) do przetrzymywania większych zwierząt - np. żubr. Przy ścieżce można również zobaczyć starą studnię. Tereny te to również ostoja zwierzyny. Jej ślady będą towarzyszyć turyście praktycznie przez cały czas, gdyż jest to rejon jeszcze stosunkowo "dziki", jak na obecne bieszczadzkie warunki. Nietrudno tu spotkać tropy żubra, wilka czy tropy oraz odchody niedźwiedzi. Te ostatnie lubią pożywiać się owocami w zdziczałych sadach.

Tworylne. Pozostałości zagrody w dolnej części wsi Tworylne. Pozostałości zagrody w dolnej części wsi
foto: P. Szechyński

Po kolejnych 30 minutach marszu przechodzimy potok Głuchy i pokonujemy wzniesienie. Po skręcie w prawo otwiera się ładny widok na dolinę Tworylnego. Na wprost wyraźnie widoczne wzgórze Dił (566 m n.p.m). Schodzimy krótkim, momentami stromym zejściem wychodząc na rozległe łąki. Wkraczamy na teren dawnej wsi Tworylne. Na lewo, w oddali, widoczny taras widokowy, ulokowany przy drodze Rajskie - Sękowiec u podnóżna masywu Otrytu. Miejsce można poznać, po charakterystycznym osuwisku. Przechodzimy kolejny niewielki potoczek.

Gdyby na chwilę zboczyć z naszej trasy i pójść z jego biegiem, dotrzemy do ruin zagrody i najstarszej części wsi. Prowadzi tam również polna droga, w którą można skręcić tuż przed początkiem alei dworskiej. Droga ta biegnie przez rzadziej uczęszczaną, ale bardzo malowniczą (zwłaszcza latem) część wsi. Prowadzi ona do brodu na Sanie. Znajdują się tam wspomniane wyżej pozostałości zagrody, drzewa owocowe oraz sztuczne stanowisko do rozrodu węży Eskulapa, składające się ze stosu kamieni oraz wysypanych trocin.). Tych stanowisk w samym Tworylnem jest kilka, m.in. w ruinach.

Tworylne, krypta grobowa Tworylne. Wejście do krypty grobowej
foto: P. Szechyński

Po chwili docieramy na początek tzw. alei dworskiej. Znaczą ją piękne, majestatyczne drzewa po obu stronach drogi. Nieco wcześniej poletko, na którym co roku rośnie topinambur (słonecznik bulwiasty) - posiada jadalne bulwy, często wykorzystywany w łowiectwie jako przynęta np. na dziki. Z prawej strony wyraźnie widoczne, pozostałości stodoły dworskiej. Po budynku zachowały się okazałe filary. Natomiast z lewej strony, również sporej wielkości pozostałości stajni dworskiej.

Tuż za ruinami niewielkie rozlewisko. Ulokowały się tu bobry, budując żeremie, które zatamowało potok. Samo żeremie - 5m od ścieżki z jej prawej strony. Teren w tym miejscu dość podmokły. Okresowo nie do przejścia suchą nogą. W zasadzie można przyjąć, że już na stałe suchą nogą tędy nie przejdziemy - rozlewisko po prostu ciągle się powiększa.

Tworylne W ruinach dworskiej stajni - Tworylne
foto: P. Szechyński

Po przekroczeniu rozlewiska, idziemy lekko pod górę wzdłuż alei. Po chwili po prawej stronie dość dobrze zachowane fragmenty dawnej budowli. Znajduje się tu obszerna piwnica, składająca się z dwóch pomieszczeń. Odgrodzone od siebie na wpół zawaloną ścianą. W okresie letnim, miejsce to łatwo przeoczyć, gdyż teren jest mocno zarośnięty. Po przeciwnej stronie drogi wyraźnie widoczne ruiny dzwonnicy parawanowej. Dojście ścieżką - 30m. Stała tu dawniej drewniana cerkiew z 1876r. Zachowały się fragmenty podmurówki, obok leży przewrócony duży drewniany krzyż - być może symbolizował chrzest Rusi w roku 988. Obok cerkwiska zarośnięte wejście do krypty grobowej, która znajdowała się pod kaplicą dworską - latem również słabo czytelne.
Więcej w temacie: Cmentarz i miejsce po cerkwi w Tworylnem

Tworylne, drzwiczki przy dzwonnicy Tworylne. Drzwiczki przy dzwonnicy, stan na rok 2006
foto: P. Szechyński

Idąc dalej po górę, już po krótkiej chwili napotykamy kolejne pozostałości. Z prawej strony drogi, murowane schodki prowadzą do resztek po stojącej tu niemieckiej strażnicy granicznej (w roku 1939 granica przebiegała na Sanie). Zachowały się piwnice-bunkier znajdujący się pod strażnicą. Mógłby o tym świadczyć bardzo solidny strop. Dookoła okienka, umieszczone poniżej poziomu ziemi. Mogą stanowić nieprzyjemną pułapkę dla ciekawskich, gdyż w okresie letnim są zupełnie zarośnięte.

Teraz podejście jest nieco mocniejsze. Po obu stronach niewielki lasek. Bacznie się rozglądając dostrzegamy cmentarz po lewej stronie, a naprzeciw kolejny: po prawej stronie drogi. Zachowało się tu po kilkanaście nagrobków, niektóry napisy czytelne. Cmentarz z lewej jest starszy.

Tworylne - cmentarz Tworylne. Nagrobek na starszym cmentarzu
foto: P. Szechyński

Wychodzimy na przełęcz. Doskonale widoki w tył, w kierunku Tworylnego. Teraz leśną drogą należy iść łukiem w lewo. Pokonujemy potok Tworylczyk. Dawniej był tu przysiółek Tworylnego o nazwie Tworylczyk i ponownie maszerujemy po górę. W Tworylczuku liczne pozostałości w postaci piwnic, murków, itp. Po lewej miejscami widoki na San, płynący daleko w dole.

Wychodzimy z lasu na niewielką polanę. Stoi tu spory "kopczyk" z kamieni - jest to kolejne sztuczne stanowisko m.in. dla węży. Jeszcze kilkanaście minut przez las i docieramy do Krywego.

Krywe

Z prawej strony pozostałości dworu. Obok tablica informacyjna z krótkim opisem wsi oraz schematem przedstawiającym jej układ. Przez ruiny dworu docieramy niewielkim grzbietem (doskonałe widoki na Krywe i okoliczne wzgórza) do dawnego cmentarza oraz ruin cerkwi p.w. św. Paraskiewii (Paraskewy) z 1842r. Są to najlepiej zachowane ruiny cerkwi w Bieszczadach. Na cmentarzu rzuca się w oczy zadbany grób z 1945r. Pozostałe nagrobki podniszczone, słabo czytelne. Obok dzwonnica parawanowa.
Więcej: Cerkiew i cmentarz w Krywem oraz Krywe - rys historyczny

Pozostałości stajni dworskiej w Tworylnem Pozostałości stajni dworskiej w Tworylnem, zima 2013
foto: M. Piela

Przy cerkwi kończy swój bieg ścieżka historyczno-przyrodnicza Przysłup Caryński - Krywe. Opis ścieżki: Przysłup Caryński - Krywe

Teraz w zależności od tego co planujemy, możemy wybrać jeden z trzech wariantów:

- powrot do Rajskiego: tą samą trasą.

- dojście do Zatwarnicy: można przejść ścieżką czerwoną przez wzgórze Ryli (Szczołb) lub ścieżką oznaczoną kolorem niebieskim, która zaczyna się przy cerkwi. Po osiągnięciu stokówki, należy iść w lewo zgodnie ze znakami, gdzie przez Hulskie można dotrzeć do Zatwarnicy. Skręcając natomiast w tę samą drogę w prawo, można dojść do mostu w Studennem, trasa jednak jest dłuższa, niż ta wzdłuż Sanu, którą tu dotarliśmy i mało widokowa.

Czas przejścia: z Rajskiego do Krywego: ok. 3-3,5 h.

tekst oraz zdjęcia: P. Szechyński

Zobacz także: Tworylne - rys historyczny

Zdjęcia z proponowanej trasy:

1. Obłazy, stara studnia.
2. Upolowana przez wilki łania leżąca w Sanie na wysokości Obłazów. Po nocnej uczcie wilki stoczyły o nią walkę z niedźwiedziem.
3. Żubr na początku proponowanej trasy.

4. Tworylne, z prawej pozostałości dworskiej stodoły.
5. Ruina stodoły dworskiej w Tworylnem.
6. Tworylne.

7. Tworylne, ruiny stajni.
8. Przez bobrowe rozlewisko w Tworylnem.
9. Tworylne, szuwary na bobrowym rozlewisku.

10. Tworylne, rozlewisko bobrowe.
11. Przez bobrowe rozlewisko w Tworylnem.
12. Tworylne.

13. Cmentarz w Tworylnem.
14. Tworylne.
15. Tworylne.

16. Przełęcz i wzgórze Diłok przy drodze do Krywego.
17. Za wzgórkiem zostało Tworylne.
18. Tworylczyk.

19. Droga między Tworylnem a Krywem.
20. Krywe, widok z cerkiewnego wzgórza w kierunku Sanu i Otrytu.
21. Ruiny cerkwi w Krywem.

22. Aleja dworska w Tworylnem (2010).
23. Ruina stajni w Tworylnem (2010).
24. Tworylne, droga w kierunku Sanu - do brodu (2010).

25. Początek trasy na wysokości Obłazów (2010).
26. Stanowisko dla węży Eskulapa w starszej części Tworylnego (2010).
27. San w Tworylnem (2010).

28. Żubry w Tworylnem, zima 2013 (foto: M. Piela).

Na zdjęciach poniżej (stan na rok 2006): ruiny i filary stodoły dworskiej, ruiny stajni dworskiej, żeremie bobrów, rozlewisko, wnętrze krypty grobowej, cerkwisko, nowszy cmentarz, stanowisko dla węży i jaszczurek między Krywem a Tworylnem.


Zobacz także więcej zdjęć z tej okolicy:

Tworylne i Tworylczyk - galeria zdjęć
Cmentarz w Tworylnem - zdjęcia

Praktyczne

Kamera w Czaszynie

Schroniska
Schroniska PTSM
Bazy namiotowe i chatki
Harcerskie bazy i hoteliki
Noclegi

Mapa Bieszczady - wersja online
Mapy Bieszczadów - recenzje
Mapy wycinkowe - recenzje
Przewodniki
Ciekawe wydawnictwa

Szlaki turystyczne - opisy
Szlaki turystyczne - wykaz
Czasy przejść
Ścieżki przyrodnicze - wykaz
Regulamin BdPN
Punkty kasowe BdPN

Bieszczadzka Kolejka Leśna
Jazdy konne
Rejsy po Zalewie Solińskim
Wyciągi narciarskie
Muzea
Informacja turystyczna
Przewodnicy
Przewoźnicy (Bus)
Przejścia graniczne
Traperska przygoda - tabory

Warto wiedzieć

Z psem w Bieszczady
Zagroda pokazowa żubrów
Wędkarskie eldorado na Sanie
Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady
Karpackie niebo
Sery w Bieszczadach
Wypał węgla drzewnego
Jaskinie
Snowgliding w Bieszczadach
Bieszczadzkie szybowiska
Bieszcz. Centrum Nordic Walking

Trochę historii
Podział (granice) Bieszczadów
Losy bieszczadzkiej ludności
Różne plany rozwoju Bieszczadów
Na wyniosłych połoninach BdPN
Nie tylko Wysokie
Sieć wodna
Geocaching

Fauna Bieszczadów
Flora Bieszczadów

Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Bieszczadzkie"

Ukraińska Powstańcza Armia
Karol Wojtyła w Bieszczadach
Bieszczady pół wieku temu
Bieszczady w filmie

Polowanie w Bieszczadach

Reportaże

Rozmaitości bieszczadzkie

Wyprawy piesze

Tarnica z Wołosatego
Halicz z Wołosatego
Bukowe Berdo z Mucznego
Krzemień
Szeroki Wierch
Połonina Caryńska
Połonina Wetlińska
Smerek (wieś) - Smerek - Połonina Wetlińska - Brzegi Górne
Cisna - Jasło - Smerek (wieś)
Przysłup - Jasło
Suche Rzeki - Smerek
Dwernik-Kamień
Pętla: Wetlina - Riaba Skała - Czerteż - Kremenaros - Rawki - Dział - Wetlina
Mała i Wielka Rawka z p. Wyżniańskiej
Ścieżka "Berehy Górne"
Chryszczata z Komańczy
Chryszczata z Jeziorka Bobrowego
Szlak Huczwice - Chryszczata
Wołosań z Żubraczego
Jaworne - Kołonice - Jabłonki
Krąglica
Hyrlata
Szlak graniczny Łupków - Balnica
Przełęcz nad Roztokami - Ruske
Przełęcz nad Roztokami - Okrąglik - Jasło
Jasło i Okrąglik ze Strzebowisk
Łopiennik
Ścieżka Jeleni Skok z Cisnej (wieża widokowa)
Opołonek i Kińczyk Bukowski
Ścieżka dendrologiczno-historyczna w Berehach
Przysłup Caryński z Bereżek
Bukowiec - Sianki - Źródła Sanu
Tarnawa Niżna - Dźwiniacz Górny
Brenzberg - ścieżka
Krutyjówka - ścieżka
Tworylne i Krywe z Rajskiego
Terka - Studenne
Otaczarnia w Bukowcu
Rajskie - Studenne (most)
Przysłup - Krywe
Korbania z Bukowca
Korbania z Łopienki i Tyskowej
Suliła
Wola Michowa - Balnica szl. żółtym
Z Balnicy do Osadnego
Do Solinki z Żubraczego
Zwierzyń - Myczków
Tyskowa i Radziejowa ze Stężnicy
Lasumiła - najgrubsza jodła
Jodła k.Pszczelin - opis ścieżki
Stare Procisne, ścieżka
Dwernik - Procisne, ścieżka
Przez bieszczadzki las - ścieżka Nasiczne - Sękowiec
Kopalnia ropy Polana - Ostre
Holica z Ustianowej - ścieżka
Hylaty - ścieżka hist-przyrodnicza
Huczwice - ścieżka geologiczna
Komańcza - ścieżka dydaktyczna
Jawornik - ścieżka
Gminny szlak Baligród
Bukowy Dwór - ścieżka przyrodnicza
Po ekomuzeum w krainie bobrów
Dolina Potoku Zwór

Warto zobaczyć

Wodospady i kaskady
Jeziorka Duszatyńskie
Jeziorko Bobrowe
Sine Wiry
"Gołoborze" i dolina Rabskiego
Rezerwat "Przełom Osławy"
Rezerwat "Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku"
Torfowisko "Tarnawa"
Torfowisko "Wołosate"
Jaskinie w Nasicznem
Grota w Rosolinie
Rezerwat "Hulskie"
Młyn w Hulskiem
Pichurów - punkt widokowy
Przełęcz Wyżna - pkt. widokowy
Przełęcz Żebrak
Zagroda pokazowa żubrów
Mini-zoo w Lisznej i Myczkowcach
Kamień leski
Koziniec kamieniołom
Skałki Myczkowieckie
Kolejowy Smolnik
Ogród biblijny w Myczkowcach
Miniatury cerkwi Myczkowce
Entomo-zieleniec Myczkowce
MBL Sanok - skansen w Sanoku
Park miejski w Sanoku
Zielony domek w Ustrzykach G.
Muzeum Historii Bieszczad
Klasztor w Zagórzu
Droga krzyżowa w Zagórzu
Sanktuarium w Jasieniu
Ekomuzeum Hołe
Pomnik Tołhaja
Most podwieszany w Dwerniczku
XIX-wieczny most kolejki
Radoszyckie źródełko
- legenda o radoszyckim źródełku
Nowe pomniki przyrody w dolinie Osławy i Kalniczki
Góry Słonne
Rezerwat Sobień
Rezerwat "Polanki"
Góry Słonne - pkt. widokowy

Ski-tour

Hyrlata (1103 m) zimą
Matragona (990 m) zimą
Osina (963m n.p.m.)
Płasza, Kurników Beskid, Okrąglik

Rowerem

Trasy rowerowe

Samochodem

Trasy samochodowe
Stan dróg w Bieszczadach
Parkingi

Słowacja i Ukraina

Zalew Starina (Słowacja)

Projekt Rozłucz
Jasienica Zamkowa
Stara Sól
Bieszczady Wschodnie - relacja z wyjazdu 2005
Czarnohora, relacja z wyjazdu 2006

 

Serwis nasz i współpracujący z nami reklamodawcy
zbierają i przechowują tzw. pliki cookies zarówno do np. statystyk,
jak i w celach reklamowych. Korzystając z naszych stron bez zmiany ustawien przegladarki będą one zapisane w pamięci urządzenia. Przeglądając nasz serwis ZGADZASZ się na wykorzystywanie tych plików. Szczegółowe informacje na temat cookies
znajdują się w naszej Polityce prywatności

© Twoje Bieszczady 2001-2023