...Twoje Bieszczady - serwis dla wszystkich którym Bieszczady w duszy grają...

Bieszczady


Terenwka w Bieszczadach

Bieszczady 4x4


Polecamy:

Gospodarstwo Aleksa
Werchowyna
Chata Smerek
Magiczne Bieszczady
Panorama Solina
Kolejowy Smolnik
Czadzie Sioło
4x4 w Bieszczadach


Cerkwie i cmentarze

Cerkwie drewniane w Bieszczadach
Cerkwie murowane
Kapliczki w Bieszczadach
Dawne cmentarze, cerkwie i cerkwiska
Ikonostas
O ikonie słów kilka
Bojkowszczyzna Zachodnia. Ochrona zasobów kulturowych - działania praktyczne (pdf)

Cmentarze żydowskie (kirkuty)
Cmentarze ewangelickie Bandrów i Stebnik (Steinfels); cm. gr.kat. w Stebniku
Cmentarze wojskowe w Komańczy
Cmentarz wojskowy w Lesku

Kościół w Woli Michowej
Kościół w Komańczy

Obelisk UPA

Miejscowości

Baligród i okolice
Bóbrka
Buk k.Terki
Bystre k.Czarnej
Cisna i okolice
Czarna i okolice
Daszówka
Duszatyn
Dwernik i Dwerniczek
Glinne
Jankowce
Kalnica k.Baligrodu
Komańcza i okolice
- Mogiła - legenda
- drewniany kościółek
- klasztor Nazaretanek
Lutowiska
Łupków
Mików
Muczne
Myczkowce
Nasiczne
Olszanica
Orelec
Prełuki
Rajskie
Roztoki Górne
Rzepedź
Sękowiec i okolice
Serednie Małe
Smolnik nad Osławą
Solinka
Solina i okolice
- bieszczadzkie zapory
- tajemnica zatoki
Stefkowa
Terka
Uherce Mineralne
Ustianowa
Ustrzyki Górne
Wetlina
Wola Matiaszowa
Wola Michowa
Wołosate
Zatwarnica
Zwierzyń

Dawne wsie

Balnica
Beniowa
Bereźnica Niżna
Bukowiec
Caryńskie
Choceń
Dydiowa
Dźwiniacz Górny
Hulskie
Huczwice
Jawornik
Jaworzec
Kamionki
Krywe
Łokieć
Łopienka
- rys historyczny Łopienki
- Chrystus Bieszczadzki
Łuh
Rabe k.Baligrodu
Rosolin
Ruskie
Sianki
Skorodne
Sokoliki
Sokołowa Wola
Studenne
Tarnawa Niżna i Wyżna
Tworylne
- Tworylczyk
Tyskowa
Zawój
Zubeńsko
Żurawin

» Dawne wsie | Tworylne

Tworylne

Tworylne - pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1456 roku. Była to jedna z pierwszych wsi pod Otrytem. Równocześnie powstały Stuposiany oraz Żurawin.

Tworylne dzwonnica Ruiny dzwonnicy parawanowej w Tworylnem, stan przed remontem, 2006
foto: J. Milczanowska

W 1489 roku wieś wymieniono w dziale dóbr należących do Kmitów. Rejestr poboru podatkowego z 1663 roku podaje, że Tworylne stanowiło część dóbr rodziny Boguskich.
Około 1890 roku wieś liczyła 92 gospodarstwa i 660 mieszkańców, z czego 618 to grekokatolicy, 18 rzymskokatolicy a 24 - Żydzi. Właścicielem dworu był wtedy Kazimierz Łęcki. Do wsi należała wólka Tworylczyk.

W 1921 roku Tworylne liczyło 721 mieszkańców, w tym 691 grekokatolików i 30 Żydów. Mieszkańcy zajmowali 119 gospodarstw. Na terenie dworskim dwa budynki mieszkalne zamieszkiwało 25 osób. W latach trzydziestych oprócz Tworylczyka do wsi należały jeszcze przysiółki Obłazy i Jahłaki, razem liczące 27 gospodarstw. Tworylne należało do parafii greckokatolickiej w Krywem i rzymskokatolickiej w Wołkowyi.

Schody do nieistniejącej niemieckiej strażnicy granicznej z 1939 roku
foto: P. Szechyński

Tworylne - podobnie jak sąsiednie Krywe - zamieszkiwała ludność nazywana przez sąsiadów "hucuły" lub "hyrniaky". Mieszkanców wyróżniał ubiór - "syraki"- wełniane, wyszywane kurtki bez rękawów, "hunie" z ciemnej wełny z zaszytymy rękawami, koszule bez obszywki i kierpce.
Inaczej też tu gospodarowano, większy udział miało pasterstwo.

Rok 1939 podzielił wieś granicą niemiecko-radziecką biegnącą wzdłuż Sanu. Niemcy zbudowali wtedy strażnicę, po przeciwnej stronie powstała natomiast strażnica radziecka. Pozostałości w postaci schodów i solidnej piwnicy zachowały się do dziś. W roku 1946 ludność została wysiedlona a zabudowę Tworylnego zniszczono, włącznie z cerkwią.

Domek prominenta Domek prominenta - chatka w Tworylnem
foto: Jabol

Malownicza dolina przyciągała. To tutaj w 1958 roku kręcono film Rancho Teksas, który przyczynił sie do powstania legendy tzw. "kowbojów bieszczadzkich". Opuszczony przez filmowców barak adaptowano na stanice PTTK "Szept", którą przez jakis czas prowadził Henryk Victorini, jeden z pionierów bieszczadzkich. Stanicę rozebrano po kilku latach.

Wkrótce Tworylnem zainteresował się znany z Mucznego płk Doskoczyński. Organizowano tu wówczas polowania, głównie dla partyjnych prominentów. Powstał wówczas m.in. domek myśliwski zwany potocznie "domkiem prominenta". Gdy polowania się skończyły, domek-chatka służył jako miejsce noclegowe "zabłąkanym" turystom. Rozebrano go w roku 1999.

W roku 1991 w dolinie Tworylnego odbył się zlot radykalnej organizacji ekologicznej Rainbow Family. Po "ekologach" pozostały sterty śmieci i nadzieja że na przyszłość będą się trzymać od Tworylnego z daleka.

Aleja dworska Tworylne Aleja dworska w Tworylnem
foto: P. Szechyński

We wsi była cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja, zbudowana w 1876 roku. Pozostała po niej podmurówka pozwalająca odtworzyć plan i wymiary. Cerkiew była trójdzielna: prezbiterium, nawa i babiniec. Zachowała sie krypta grobowa, pozostałość kaplicy dworskiej.

Zbudowana prawdopodobnie w XIX wieku dzwonnica parawanowa, była murowana. Obecnie możemy obejrzeć dość dobrze zachowaną, ale niszczejącą ciągle jej ruinę.

Cmentarz usytuowany jest po obu stronach drogi do Krywego, która dzieli go na część starszą i nowszą. Zachowało się niewiele nagrobków i krzyży żeliwnych. Szerzej w temacie: Cmentarz i miejsce po cerkwi w Tworylnem

Do 1992 roku na przełęczy, przy drodze do Krywego stał również żeliwny krzyż, mający upamiętniać miejsce, gdzie spadł z konia i zabił się pan młody jadący na wesele. W istocie był to krzyż wystawiony z okazji zniesienia pańszczyzny. Pozostał po nim cokół.

Dwór usytuowany był przy drodze z Krywego do Studennego, w sasiedztwie cerkwi. Do dworu prowadziła aleja. Obok stały stajnia i stodoła oraz czworak. Pozostały słabo czytelne fragmenty dworu, resztki stajni, słupy stodoły i aleja dworska udekorowana starymi drzewami.

Na potoku przepływajacym przez Tworylczyk stał młyn wodny. Pierwszy młyn wzmiankowany był tu już w roku 1526, 1530 oraz 1536. Kolejne wzmianki dotyczą dopiero wieku XVIII i wskazują na istnienie małego młyna w dolnej części wsi. Przez Tworylne płynęły bardzo małe cieki wodne, dlatego też w XIX wieku produkcję młynarską zlokalizowano nad Tworylczykiem.

  • Młyn "stary" położony był na prawym brzegu potoku płynącego przez dawną zabudowę wsi, ok. 200 metrów powyżej jego ujścia do Sanu. Powyżej młyna istniał prawdopodobnie zbiornik retencyjny. Młyn ten został zlikwidowany prawdopodobnie po wybudowaniu młynów nad Tworylczykiem.
  • Młyn wodny dolny - znajdował się na prawym brzegu Tworylczyka, ok. 950 metrów powyżej jego ujścia do Sanu i 70 metrów powyżej ujścia prawego dopływu Tworylczyka. Młynówka miała długość 215 m, 20 m powyżej wylotu młynówki zlokalizowany był młyn. Dla regulacji przepływu wody zbudowano tamę długości 10m. Zbiornik retencyjny miał około 600 m2 powierzchni. Przed II wojną światową młyn prowadził Teodor Kucharz (wg W. Krukara).
  • Młyn górny "starszy" - usytuowany był nad środkowym biegiem potoku Tworylczyk, 1800 m powyżej ujścia do Sanu. Wzdłuż prawego brzegu Tworylczyka przekopano 100-metrową młynówkę; młyn znajdował się 15 m powyżej jej wylotu. Dopływ wody regulowano 10-metrową tamą, zbiornik retencyjny miał ok. 400 m2 powierzchni. Przed wojną młynem zarządzała Katarzyna Kornas (wg W. Krukara).
  • Młyn górny "młodszy" - ulokowany na środkowym biegu Tworylczyka, ok. 1500 m powyżej jego ujścia do Sanu. Przed wojną był własnością Grzegorza Kuczniera (wg W. Krukara).
  • Młyn "zachodni" - został naniesiony na mapę katastralną ok. roku 1870. Położony na prawym brzegu potoku, który płynął przez górną część zabudowy Tworylnego, 400 m powyżej punktu wysokościowego 464,8 m. Posiadał niewielki zbiornik retencyjny - ok. 150m2.

Poza młynami wodnymi istniały tu również dworskie stawy:

  • Staw dworski "północny" znajdował się w środkowej części wsi, 90 m na zachód od obecnych pozostałości cerkwi, w bezpośrednim sąsiedztwie budynku dworskiego. Zbiornikmial ok. 1500 m2 powierzchni.
  • Staw dworski "północny" położony był ok. 150 m na zachód od pozostałości cerkwi. mapa katastralna wykazuje w pobliżu dworu po południowej stronie drogi dużą działkę o powierzchni 9100 m2 zakwalifikowaną jako bagno. Środkowa część działki oznaczona została jako owalny staw o powierzchni ok. 1950 m2. Istnieje do dziś.

Opis dojścia do Tworylnego oraz zdjęcia znajdują się tekście: Tworylne i Krywe z Rajskiego

Więcej zdjęć z tej okolicy:

Tworylne i Tworylczyk - galeria zdjęć
Cmentarz w Tworylnem - zdjęcia

Zdjęcia: P. Szechyński

Literatura:

1. Augustyn M., "Antropogeniczne zmiany środowiska wodnego w Bieszczadach do 1951r.", Bieszczad nr 13, Ustrzyki Dolne 2007.
2. "Nadsanie" pod redakcją Stanisława Krycińskiego. Tom I 1986; SKPB przy Oddziale Międzyuczelnianym PTTK Warszawa.

Tworylne na zdjęciach - ślady dawnej wsi:

1. Tworylne, podstawa krzyża pańszczyźnianego na przełęczy.
2. Cmentarz w Tworylnem.
3. Cmentarz w Tworylnem.

4. Tworylne, jeden z cmentarnych krzyży.
5. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic.
6. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic.

7. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic na początku wsi od strony Krywego.
8. Tworylne, wnętrze jednej z piwnic.
9. Tworylne, pozostałości.

10. Tworylne, zostały tylko schody...
11. Dzwonnica w Tworylnem.
12. Tworylne, we wnętrzu krypty grobowej obok cerkwiska.

13. Cmentarz w Tworylnem, zima 2013 (foto: M. Piela).
14. Tworylne - w jednej z piwnic, zima 2013 (foto: M. Piela).
15. Tworylne, pozostałości stodoły dworskiej, zima 2013 (foto: M. Piela).

16. Tworylne, pozostałości stodoły dworskiej.
17. Tworylne, pozostałości stajni dworskiej.
18. Tworylne, pozostałości stodoły dworskiej (2010).

19. Tworylne, droga w kierunku starszej części wsi nad Sanem.
20. San w Tworylnem przy brodzie.
21. Tworylne, pozostałości zagrody w starszej części wsi - nad Sanem.

Praktyczne

Kamera w Czaszynie

Schroniska
Schroniska PTSM
Bazy namiotowe i chatki
Harcerskie bazy i hoteliki
Noclegi

Mapa Bieszczady - wersja online
Mapy Bieszczadów - recenzje
Mapy wycinkowe - recenzje
Przewodniki
Ciekawe wydawnictwa

Szlaki turystyczne - opisy
Szlaki turystyczne - wykaz
Czasy przejść
Ścieżki przyrodnicze - wykaz
Regulamin BdPN
Punkty kasowe BdPN

Bieszczadzka Kolejka Leśna
Jazdy konne
Rejsy po Zalewie Solińskim
Wyciągi narciarskie
Muzea
Informacja turystyczna
Przewodnicy
Przewoźnicy (Bus)
Przejścia graniczne
Traperska przygoda - tabory

Warto wiedzieć

Z psem w Bieszczady
Zagroda pokazowa żubrów
Wędkarskie eldorado na Sanie
Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady
Karpackie niebo
Sery w Bieszczadach
Wypał węgla drzewnego
Jaskinie
Snowgliding w Bieszczadach
Bieszczadzkie szybowiska
Bieszcz. Centrum Nordic Walking

Trochę historii
Podział (granice) Bieszczadów
Losy bieszczadzkiej ludności
Różne plany rozwoju Bieszczadów
Na wyniosłych połoninach BdPN
Nie tylko Wysokie
Sieć wodna
Geocaching

Fauna Bieszczadów
Flora Bieszczadów

Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Bieszczadzkie"

Ukraińska Powstańcza Armia
Karol Wojtyła w Bieszczadach
Bieszczady pół wieku temu
Bieszczady w filmie

Polowanie w Bieszczadach

Reportaże

Rozmaitości bieszczadzkie

Wyprawy piesze

Tarnica z Wołosatego
Halicz z Wołosatego
Bukowe Berdo z Mucznego
Krzemień
Szeroki Wierch
Połonina Caryńska
Połonina Wetlińska
Smerek (wieś) - Smerek - Połonina Wetlińska - Brzegi Górne
Cisna - Jasło - Smerek (wieś)
Przysłup - Jasło
Suche Rzeki - Smerek
Dwernik-Kamień
Pętla: Wetlina - Riaba Skała - Czerteż - Kremenaros - Rawki - Dział - Wetlina
Mała i Wielka Rawka z p. Wyżniańskiej
Ścieżka "Berehy Górne"
Chryszczata z Komańczy
Chryszczata z Jeziorka Bobrowego
Szlak Huczwice - Chryszczata
Wołosań z Żubraczego
Jaworne - Kołonice - Jabłonki
Krąglica
Hyrlata
Szlak graniczny Łupków - Balnica
Przełęcz nad Roztokami - Ruske
Przełęcz nad Roztokami - Okrąglik - Jasło
Jasło i Okrąglik ze Strzebowisk
Łopiennik
Ścieżka Jeleni Skok z Cisnej (wieża widokowa)
Opołonek i Kińczyk Bukowski
Ścieżka dendrologiczno-historyczna w Berehach
Przysłup Caryński z Bereżek
Bukowiec - Sianki - Źródła Sanu
Tarnawa Niżna - Dźwiniacz Górny
Brenzberg - ścieżka
Krutyjówka - ścieżka
Tworylne i Krywe z Rajskiego
Terka - Studenne
Otaczarnia w Bukowcu
Rajskie - Studenne (most)
Przysłup - Krywe
Korbania z Bukowca
Korbania z Łopienki i Tyskowej
Suliła
Wola Michowa - Balnica szl. żółtym
Z Balnicy do Osadnego
Do Solinki z Żubraczego
Zwierzyń - Myczków
Tyskowa i Radziejowa ze Stężnicy
Lasumiła - najgrubsza jodła
Jodła k.Pszczelin - opis ścieżki
Stare Procisne, ścieżka
Dwernik - Procisne, ścieżka
Przez bieszczadzki las - ścieżka Nasiczne - Sękowiec
Kopalnia ropy Polana - Ostre
Holica z Ustianowej - ścieżka
Hylaty - ścieżka hist-przyrodnicza
Huczwice - ścieżka geologiczna
Komańcza - ścieżka dydaktyczna
Jawornik - ścieżka
Gminny szlak Baligród
Bukowy Dwór - ścieżka przyrodnicza
Po ekomuzeum w krainie bobrów
Dolina Potoku Zwór

Warto zobaczyć

Wodospady i kaskady
Jeziorka Duszatyńskie
Jeziorko Bobrowe
Sine Wiry
"Gołoborze" i dolina Rabskiego
Rezerwat "Przełom Osławy"
Rezerwat "Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku"
Torfowisko "Tarnawa"
Torfowisko "Wołosate"
Jaskinie w Nasicznem
Grota w Rosolinie
Rezerwat "Hulskie"
Młyn w Hulskiem
Pichurów - punkt widokowy
Przełęcz Wyżna - pkt. widokowy
Przełęcz Żebrak
Zagroda pokazowa żubrów
Mini-zoo w Lisznej i Myczkowcach
Kamień leski
Koziniec kamieniołom
Skałki Myczkowieckie
Kolejowy Smolnik
Ogród biblijny w Myczkowcach
Miniatury cerkwi Myczkowce
Entomo-zieleniec Myczkowce
MBL Sanok - skansen w Sanoku
Park miejski w Sanoku
Zielony domek w Ustrzykach G.
Muzeum Historii Bieszczad
Klasztor w Zagórzu
Droga krzyżowa w Zagórzu
Sanktuarium w Jasieniu
Ekomuzeum Hołe
Pomnik Tołhaja
Most podwieszany w Dwerniczku
XIX-wieczny most kolejki
Radoszyckie źródełko
- legenda o radoszyckim źródełku
Nowe pomniki przyrody w dolinie Osławy i Kalniczki
Góry Słonne
Rezerwat Sobień
Rezerwat "Polanki"
Góry Słonne - pkt. widokowy

Ski-tour

Hyrlata (1103 m) zimą
Matragona (990 m) zimą
Osina (963m n.p.m.)
Płasza, Kurników Beskid, Okrąglik

Rowerem

Trasy rowerowe

Samochodem

Trasy samochodowe
Stan dróg w Bieszczadach
Parkingi

Słowacja i Ukraina

Zalew Starina (Słowacja)

Projekt Rozłucz
Jasienica Zamkowa
Stara Sól
Bieszczady Wschodnie - relacja z wyjazdu 2005
Czarnohora, relacja z wyjazdu 2006


Serwis nasz i współpracujący z nami reklamodawcy
zbierają i przechowują tzw. pliki cookies zarówno do np. statystyk,
jak i w celach reklamowych. Korzystając z naszych stron bez zmiany ustawien przegladarki będą one zapisane w pamięci urządzenia. Przeglądając nasz serwis ZGADZASZ się na wykorzystywanie tych plików. Szczegółowe informacje na temat cookies
znajdują się w naszej Polityce prywatności

© Twoje Bieszczady 2001-2023