» Warto wiedzieć | Wypał węgla w Bieszczadach

Wypał węgla drzewnego w Bieszczadach

Produkcją węgla drzewnego zajmowano się od wieków. Rozwinęła się ona w czasach nowożytnych, gdyż węgiel drzewny był wykorzystywany jako źródło ciepła przy wytopie rud żelaza w dymarkach. Pozyskiwanie węgla drzewnego było zawsze zajęciem trudnym, ponieważ wymagało bardzo dużego wysiłku fizycznego i doświadczenia podczas prowadzenia procesu jego wytwarzania.

Obkładanie mielerza sianem
foto: PKF 1971-11b

Węgiel drzewny pozyskiwano i pozyskuje się z gatunków drzew liściastych, takich jak buk, grab, dąb, olcha czy brzoza.

Ze względu na wartość opałową drewna, najbardziej wartościowy węgiel drzewny pozyskuje się z drewna bukowego i grabowego, przesezonowanego (suszenie na wolnym powietrzu) i wysuszonego do wilgotności ok. 25-30 %.

Węgiel drzewny otrzymuje się w procesie spalania drewna, przy ograniczonym i kontrolowanym przez węglarza dostępie powietrza (tlenu). Aby ilość dostarczanego tlenu można było kontrolować, węgiel pierwotnie wypalano w tzw. mielerzach.

Mielerze można podzielić na:

- mielerze do produkcji węgla drzewnego,
- mielerze do pozyskiwania terpentyny, dziegciu i mazi.

Różniły się one praktycznie wielkością.

Retorty. Wypał węgla w Suchych Rzekach, 2010
foto: P. Szechyński

Mielerze do produkcji węgla drzewnego powstawały w następujący sposób: po wybraniu miejsca - blisko wody i z dogodnym dowozem drewna - wykopywano dół lub rów o głębokości 0,2 - 0,5 metra i promieniu na ogół ok. 4-6 metrów w zależności na jaką ilość drewna do wypału go przygotowywano. Następnie po okręgu ustawiano na "sztorc" szczapy, wyrzynki drewniane o długości ok. 1-1,5 m a pozostałe miejsce wypełniano drewnem. Był to początek stosu, który układano stożkowo do wysokości ok. 2 - 3 m. Stos okładano darnią i uszczelniano gliną, celem ograniczenia dostępu powietrza w głąb stosu a także po to, aby płomienie nie wydostawały się na zewnątrz. Do obłożenia stosowano siano i słomę. Tak powstały stos nazywano mielerzem.

Retorty w Balnicy, obecnie nie działają (2003)
foto: P. Szechyński

W dalszej kolejności uzupełniano ubytki darni, gliny oraz siana lub słomy, aby ograniczyć uchodzenie pary. Po kilkunastu do kilkudziesięciu godzinach, gdy mielerz był już zimny, oddzielano węgiel drzewny od gliny, workowano i był gotowy do dalszego obrotu. Pozyskiwano go w ilości ok. 40% masy wsadowej. Resztki - pozostałości niedopalonego drewna mogły być użyte ponownie.

Prowadzenie całego procesu pozyskiwania węgla drzewnego odbywało się na wyczucie, bez żadnych przyrządów pomiarowych i opierało się na doświadczeniu węglarza. Węgiel drzewny w mielerzach pozyskiwano do połowy lat 70.XXw. Ponieważ węgiel pozyskiwany w ten sposób zawierał duże ilości siarki a nowe technologie dawno wyparły go ze stosowania do procesu wytopu żelaza, węgiel ten nadawał się głównie do grillowania. Stosowany jest także do produkcji prochu czarnego, jako absorbent filtrów a także np. na rysiki do szkicowania oraz w medycynie w formie tabletek na zatrzymanie biegunek.

Workowany węgiel przechowywany jest w foliowych namiotach
foto: P. Szechyński

Zapotrzebowanie przemysłu oraz ochrona środowiska wymagały poszukiwania innych sposobów pozyskiwania węgla drzewnego, bardziej oczyszczonego z siarki i innych niepożądanych substancji. W wyniku tego opracowano technologię pozyskiwania węgla drzewnego w retortach metalowych pionowych i poziomych z zastosowaniem filtrów wyłapujących szkodliwe związki.

Podobnym sposobem, jakim pozyskiwano węgiel drzewny w mielerzach, doświadczeni węglarze potrafili produkować terpentynę, dziegieć oraz maź. W tym przypadku, do procesu destylacji używano kilkuletnich pniaków (tzw. karpinę) sosnowych i jodłowych lub korę brzozy, gdyż zawierają one najwięcej żywicy.

Dziegieć, pokaz w Komańczy, 2012
foto: P. Szechyński

Dziegieć - to szaro-brunatny koncentrat smoły drzewnej o specyficznym zapachu i bakteriobójczych i antyseptycznych właściwościach.

Maź - jest to smar stosowany do konserwacji drewnianych osi, np. wozów, bryczek, itp.

Terpentyna - to płyn o przyjemnym zapachu, stosowany jako rozpuszczalnik.

Celem pozyskania tych produktów na wysokiej miedzy / skarpie kopano stożkowo dół na głębokość ok. 1m. Ścianki takiego "lejka" oblepiano i wygładzano gliną. Z dna stożka wyprowadzano na zewnątrz rurkę, która wydostawały się produkty destylacji. Tak przygotowany mielerz wypełniano suchym, wyleżakowanym drewnem (najlepiej karpiną), układając stos w formie kopca do wysokości ok. 1,5m. nad ziemią. Podobnie jak do produkcji węgla drzewnego, okładano go darnią i oblepiano gliną, następnie podpalano. Drewno tliło się przez kilkanaście godzin z ograniczonym dostępem powietrza. Po kilku godzinach przez rurkę zaczynały wypływać produkty suchej destylacji drewna. Pierwsza terpentyna, następnie dziegieć a na końcu maź, gdyż była najcięższa. Z mielerza o objętości ok. 2 m3 otrzymywano ok. 5 litrów mazi. Obecnie produkcja taka jest w zaniku. Prowadzi się jeszcze w Bielance w powiecie gorlickim (Beskid Niski), jako ciekawostkę regionalną, konkretnie dziegć. Zagrodę maziarską w formie muzeum można zobaczyć w pobliskiej miejscowości Łosie (BN). Zgromadzono tam dwa wozy maziarskie, beczki, zalewajki, próbki mazi i ropy naftowej, strój gaziarza oraz dokumenty rodzin maziarskich. Powstał również trakt maziarski, łączący Łosie z Szymbarkiem, który biegnie przez Bielankę i Nowicę. W Bieszczadach nie zachowały się pamiątki w takiej formie po dawnych maziarzach czy dziegciarzach.

Pokazowa produkcja dziegciu. Komańcza 2012
foto: P. Szechyński

Proces wypału węgla w retortach jest dość podobny. Na wolnym powietrzu stosuje się retorty pionowe - są to walce postawione na sztorc, zrobione z grubej około 1 cm blachy o średnicy i wysokości około 3 m i przykryte również blachą. Załadunek retorty drewnem odbywa się przez metalowe drzwi. Jednorazowy wsad to okolo 12 metrów przestrzennych szczap. Wydajność wegla to okolo 50 % masy wsadowej. Podpalanie następuje od dołu przez dźwiczki paleniskowe. Regulacja dopływu powietrza prowadzona jest przez wywietrzniki na górnej powierzchni retorty i odbywa się na wyczucie weglarza, stąd potrzebne jest spore doświadczenie. Temperatura wewnątrz retorty wynosi ok. 800 st.C. Wypał w retortach jest dużo wygodniejszy niż w mielerzach, nie trzeba oddzielać węgla od gliny, czas przygotowania i zakończenia jest w związku z tym znacznie krótszy.

Węgiel drzewny (poza Bieszczadami) pozyskuje się również w Zakładach Suchej Destylacji Drewna, gdzie stosuje się retorty poziome i pionowe, okragłe i ośmiokątne o wielkosci wsadu okolo 10 mp oraz dużo większe np. 50 mp. Drewno wsadowe podpala się rzadko drewnem - częściej węglem kamiennym. Pozwala to na skrócenie cyklu wypału - wyprażenia, gdyż szybciej doprowadza się do równomiernej temperatury około 800 st.C. Wydajność jest podobna.

Przy drodze Stuposiany - Muczne, 2016
foto: P. Szechyński

W związku z tym, że zajęcie to na terenie Bieszczadów zanika - jest coraz mniej wypałów, sprowadza się znacznie gorszy jakościowo ale tańszy węgiel drzewny z Ukrainy, planowane było stworzenie muzeum wypału węgla w Smolniku nad Osławą. Na razie na planach się zakończyło, warto jednak zdawać sobie sprawę, że pokazowy wypał w muzeum będzie jedynie namiastką i nigdy nie odda rzeczywistości.

W miejscu dawnego wypału przy drodze Stuposiany - Muczne (na wysokości Dydiowej) leśnicy zbudowali fragment mielerza, pozostawili retortę oraz barak węglarzy. Ustawiono tu również kadź z dawnej potaszni (potażarni). Powstało w ten sposób miniaturowe muzeum. Obok tablice z opisem historii i procesu wypału węgla.

Bardzo popularny wśród turystów był również niewielki wypał przy przełęczy nad Stężnicą, pomiędzy Stężnicą a Radziejową, zwany potocznie "U Zygmunta". Obecnie jest nieczynny, Zygmunt Furdygiel zmarł w sierpniu 2023.

W roku 2023 w Radoszycach (między Komańczą a Osławicą), otwarte zostało Eko-muzem "Na Wypale". Wypał powstał za sprawą fundacji "Ramię w Ramię - nad Osławą" a jego celem jest ocalenie od zapomnienia tego ginącego zawodu. Wypał w roku 2024 czynny jest dla zwiedzających w maju i czerwcu w piątek, sobotę i niedzielę w godzinach 10.00 - 18.00, lipiec i sierpień od wtorku do niedzieli w godzinach 10.00 - 18.00 oraz we wrześniu i październiku w piątki, soboty i niedziele od 10.00 do 18.00 .

Andrzej Szechyński

Dymiące retorty w Łopience, wiosna 2023
foto: M. Piela

Skalę likwidacji wypałów w Bieszczadach przytacza "Głos lasu" w numerze z czerwca 2013. Jak podawali wówczas leśnicy jeszcze 14 lat wcześniej na terenie RDLP Krosno (Bieszczady, Beskid Niski, Pogórza) działały 43 firmy zajmujące się wypałem, który posiadały 467 czynnych retort. 8 lat później - w lipcu 2008 roku na terenie bieszczadzkich nadleśnictw było czynnych już 37 wypałów ze 178 retortami. Najnowsze dane, zebrane przez inż. Jana Misiewicza z Wydziału Technologii Drewna Instytutu Przyrodniczego w Poznaniu mówią, iż w roku 2012 w Bieszczadach czynnych było tylko 12 wypałów z 80 retortami. Większość z nich na terenie Nadleśnictw Lesko, Baligród i Cisna - z tego 5 na terenie Nadleśnictwa Baligród. Owe 12 wypałów to: "Koło Kutyka" - leśnictwo Średnia Wieś, "Kołonice" - leśnictwo Kołonice, "Łubne" - leśnictwo Czarne, "Żerdenka" - leśnictwo Średnia Wieś, "Żenowate" - leśnictwo Kołonice, "Łopienka" - leśnictwo Polanki, "Na Wietnamie" - leśnictwo Stare Sioło, "Stary Majdan" - leśnictwo Habkowce, "Tyskowa" - leśnictwo Wola Górzańska, "Olchowiec" - leśnictwo Paniszczew, "Szczerbanówka" - leśnictwo Balnica i "Kwaszenina" - leśnictwo Bircza. Ponadto czynny wypał spotkać można jeszcze w Jaworcu (Kobyłyny). Obecnie liczba wypałów spadła poniżej 10.

Więcj zdjęć w naszej galerii:
Retorty, wypały i miejsca po dawnych wypałach węgla

Zobacz także: Rabe - krajobraz po wypale

"Nowoczesne" retorty, Szczerbanówka, 2017
foto: M. Piela

Zworkowany węgiel drzewny, Szczerbanówka, 2017
foto: M. Piela

Nieczynny wypał między Studennem a Tworylnem, 2016
foto: P. Szechyński

Dymiący wypał w Tyskowej, 2016
foto: P. Szechyński

Pokazowy mielerz przy drodze Stuposiany - Muczne, 2016
foto: P. Szechyński

Jeden z dwóch czynnych w roku 2014 wypałów nad Kołonicami, 2014
foto: P. Szechyński

Nieczynny wypał w Łopience (działa jeszcze jeden), 2014
foto: P. Szechyński

Jaworzec - Kobyłyny, 2012
foto: P. Szechyński

Wypał w leśnictwie Kołonice, 2013
foto: P. Szechyński

Dym z wypału w Tyskowej, 2010
foto: P. Szechyński

Dymiące retorty w Rabem k.Baligrodu, zostały zlikwidowane, 2004
foto: P. Szechyński

Dymiące retorty w Olchowcu
foto: P. Olejnik

Retorty w Tyskowej, wiosna 2005
foto: P. Szechyński

Wypał w Łopience, 2004
foto: P. Szechyński

Wypał węgla w Rabem, 2004
foto: P. Szechyński

Wypał węgla w Lisznej, 2004
foto: P. Szechyński

Dymiące retorty w Balnicy, 2003
foto: P. Szechyński

Retorty k.Sękowca, 2002
foto: P. Szechyński