» Warto zobaczyć | Pomnik tołhaja

Pomnik tołhaja - bieszczadzkiego zbójnika - w Orelcu

W sierpniu 2009 roku w Orelcu stanął pierwszy w Bieszczadach pomnik bieszczadzkiego zbójnika. Drewniana rzeźba tołhaja stoi przy drodze głównej, naprzeciw drogi prowadzącej do dawnej cerkwi. Wykonał ją Adam Przybysz z Sanoka (znany m.in. z rzeźby wojaka Szwejka w Sanoku), natomiast pomysłodawcą był Janusz Demkowicz, lider zespołu "Tołhaje", gospodarz Zagrody Magija w Orelcu.

Tołhaj w Orelcu
foto: P. Szechyński

Projekt Janusza Demkowicza zrealizowało Stowarzyszenie Orelec we współpracy z Urzędem Gminy Olszanica, Kołem Gospodyń Wiejskich i Ochotniczą Strażą Pożarną w Orelcu. Stowarzyszenie opracowało wniosek "Tołhaj motorem rozwoju turystyki we wsi", który otrzymał dofinansowanie z programu "Razem możemy więcej" Europejskiej Fundacji Rozwoju Wsi. Stojący dziś w centrum Orelca pomnik daje mieszkańcom nadzieję na większe zainteresowanie tą okolicą przez turystów. Obok umieszczono prowizoryczne dyby, które mogą stanowić ciekawą pamiątkę z pobytu w postaci fotografii.

Jak mówi Stanisław Orłowski, przewodnik beskidzki z Orelca, autor książki "Tołhaje czyli zbóje w Bieszczadach" - bieszczadzcy zbójnicy zwani byli w okresie staropolskim (1340-1772r.) różnie. Nazywano ich beskidnikami, tołhajami, opryszkami, zbójcami, spisakami, hultajami a także ludźmi swawolnymi. Określenie "tołhaje" przypisywane było zbójnikom mieszkającym w wioskach położonych na południowych stokach Karpat, czyli w tamtym czasie na Węgrzech i dokonującym rabunków po polskiej stronie granicznego Beskidu.

Pamiątkowe zdjęcie w dybach
foto: P. Szechyński

Karpaccy zbójnicy (polscy beskidnicy i węgierscy tołhaje) byli wówczas prawdziwym postrachem dla mieszkańców Bieszczadów, szlachty oraz kupców podróżujących tutejszymi szlakami komunikacyjnymi ze swymi towarami. Zbójnicy, mieszkający we wsiach położonych po obu stronach Karpat żyli z rabunku i uprawiali swój zbójecki proceder przez ponad 450 lat (początek XIV do połowy XIXw.).

Monarchowie Polski i Węgier współdziałali w zwalczaniu zbójeckich band powołując w tym celu straż zbrojną pogranicza, którą stanowiły oddziały harników i smolaków. W roku 1611 Sejm Walny nałożył na starostów, szlachtę, mieszczan i ludność wiejską obowiązek gromadnego ścigania zbójników. Zbójów, których udało się ująć, właściciele dóbr ziemskich przekazywali do grodu sanockiego celem osądzenia i wymierzenia im kary za rozbój.

W kwietniu 1636 roku, mieszana banda polsko-węgierska złożona z poddanych Jana Drugetha z Humennego i okolicznych beskidników, napadła na dwór. Gromada złapała i uwięziła "tołhaja". Miejscowe podanie głosi, że gdy ujęty zbójnik ze skruchą spojrzał w stronę kościoła dokonał się cud. Kute, żelazne kraty wygięły się dając mu wolność. Widząc jego przemianę miejscowi chłopi przyjęli go za swego.

Inna z legend mówi, iż tołhaje upodobali sobie Orelec, gdyż mieszkały tu najpiękniejsze panny w okolicy. Zbójnicy brali je w niewolę, aż wreszcie mieszkańcy wsi mieli tego dość i przygotowali na zbójów zasadzkę. W czasie walki jeden z tołhajów wpadł w ich ręce. Gdy jego kompani uciekli zbójnika osadzono w żelaznej klatce i wystawiono na publiczne pośmiewisko. Skruszyło to serce jego niedoszłej branki. Jej miłość tak odmieniła zbójnika, że wyznał skruchę. Tołhaj poślubił mieszkankę Orelca a jego potomkowie do dzisiaj mieszkają w tej wsi, żyjąc już jednak cnotliwie.

Na podstawie informacji umieszczonych na tablicy nieopodal pomnika oraz własnych.

Pomnik Tołhaja oraz dyby
foto: P. Szechyński

W dybach
foto: P. Szechyński