» Cmentarze i cerkwiska | Bandrów, Stebnik i Steinfels

Cmentarze ewangelickie Bandrów i Steinfels oraz cmentarz greckokatolicki w Stebniku

Bandrów Narodowy (Bandrów Kolonia - Deutsch Bandrow) oraz dawny Stebnik wraz z kolonią Steinfels to wsie położone na południowy wschód od Ustrzyk Dolnych. Dojazd z trasy obwodnicy przez Hoszów i Jałowe lub od pobliskiego zwłaszcza dla Steinfelsu Krościenka.

Dojście do cmentarza w Bandrowie
foto: J. Szechyńska

Te dwie bieszczadzkie wsie (w bardzo naciąganych i czysto turystycznych granicach Bieszczadów) oraz kilka innych położonych już bardziej na północ i zachód: Berehy Dolne (Siegental, Deutsch Berehy), Makowa (Hochberg), Smereczna (Prinzenthal) czy Wolica (Oberstdorf) wyróżnia spośród innych charakterystyczny okres w historii, który widoczny jest już w w/w a obowiązujących głównie do roku 1939 niemieckich nazwach wsi, związanych z kolonizacją tych okolic.

W roku 1772 południowa część terytorium Rzeczpospolitej znalazła się pod panowaniem Habsburgów w wyniku I rozbioru Polski. Jednym z elementów polityki zaborcy było osiedlanie na tych ziemiach ludności nastawionej lojalnie wobec Austrii - głównie Niemców oraz w znacznie mniejszym stopniu Czechów. Miało to wpłynąć na podporządkowanie zagarniętych ziem a także podnieść poziom gospodarczy regionu.

Pieczęć kolonii Steinfels

Plany kolonizacji opracowano już za cesarzowej Marii Teresy, czego ukoronowaniem było wydanie w roku 1774 patentu zachęcającego rzemieślników i kupców do osiedlania się w Galicji. Prawo to obejmowało osoby zarówno wyznania rzymskokatolickiego jak i ewangelików, przy czym osadnikom rzymskokatolickim zezwalano na osiedlanie się w dowolnym miejscu a ewangelikom wyznaczono wyłącznie Lwów, Jarosław, Zamość, Zaleszczyki, Kazimierz i Brody. Rozmiary akcji kolonizacyjnej za czasów Marii Teresy były jednak niewielkie. Dopiero po jej śmierci, za rządów Józefa II kolonizację rozwinięto na znacznie szerszą skalę, wydając odrębne patenty.

Patenty zwane józefińskimi wnosiły szereg zmian. Bardzo istotny był patent tolerancyjny (1781r.), który niekatolikom pozwalał posiadać własne szkoły, świątynie, pastorów i nauczycieli. Patenty józefińskie zapewniały dodatkowo szereg przywilejów prawnych i finansowych dla osadników pochodzenia niemieckiego. Dzięki tym przywilejom wiosną 1782 roku rozpoczął się masowy napływ kolonistów z Austrii i Niemiec do Galicji.

Dzisiejszy Steinfels
foto: J. Szechyńska

W przypadku interesujących nas wsi Bandrów Narodowy oraz Stebnik kolonie zakładane były jako ich odrębne części ale w obrębie wsi. W ten sposób Bandrów został podzielony na dotychczasowy Bandrów Narodowy - zamieszkiwany przez Rusinów oraz Bandrów Kolonia (Deutsch Bandrow) gdzie ulokowali się osadnicy niemieccy. Podobnie we wsi Stebnik - kolonia o nazwie Steinfels ulokowana nad potokiem o nazwie Stebnik powstała w roku 1784 i zamieszkało w niej początkowo 12 rodzin.

Dziś jedną z zachowanych (w różnym stopniu) pamiątek po okresie kolonizacji są stare cmentarze ewangelickie, ruiny kościołów czy dzwonnic. Poniżej opis cmentarzy ewangelickich w Bandrowie i Steinfelsie wraz z aktualnym stanem zachowania, który miłośników poszukiwania wszelkiego rodzaju pozostałości powinien zachęcić do ich odwiedzenia oraz pomóc w odnalezieniu.

Bandrów Kolonia (Deutsch Bandrow) - cmentarz ewangelicki

Znajdujący się tu cmentarz jest prawdopodobnie najstarszym cmentarzem ewangelickim w Bieszczadach, ponieważ Bandrów był siedzibą parafii ewangelickiej do której początkowo należeli mieszkańcy innych kolonii. Był on również największy obszarowo. Cmentarz znajduje się we wschodniej części wsi.

Mapa katastralna Bandrow Colony wg stanu na rok 1788: (mapkę udostępnił p. J. Salfeld. Do nawigacji służą przyciski umieszczone pod mapką lub myszka:

Trafić jest tu łatwo, dojazd szosą przez Bandrów, po minięciu cerkwi (ob. kościół) i szkoły, po kilkuset metrach będzie po prawej tabliczka "cmentarz ewangelicki", kierująca dróżką w prawo. Znajduje się on ok. 100m od szosy.

Pozostałości zboru ewangelickiego lub mówiąc potocznie - kościoła, czyli tzw. kościelisko, stan na rok 2006
foto: Justyna Szechyńska

Przed cmentarzem stał również kościół (ok.50 m od szosy) a właściwie zbór. Miejsce to jest oznaczone jako "ruiny kościoła ewangelickiego". Stoi tu obecnie kopczyk z kamieni oraz krzyż a także zdjęcie dawnego obiektu. Zachowała się podmurówka nowszego oraz słabo czytelne fundamenty poprzedniego, drewnianego zboru. Na tyłach wyraźne zagłębienie w miejscu gdzie stała świątynia. Przy czym należy dodać, że pierwszy zbór ewangelicki w Bandrowie był drewniany. Zbudowano go ok. roku 1788 a rozebrano w 1860. W jego miejscu (kilka metrów poniżej) dopiero powstał zbór murowany. Miejsce uporządkowane, zadbane.

Miejsce po kościele w roku 2020
foto: P. Szechyński

Miejsce po kościele w roku 2020. Obecnie stoi tu metalowy krzyż
foto: P. Szechyński

Po minięciu pozostałości zboru ewangelickiego wchodzimy na teren cmentarza. Teren jest zadbany, czysty, trawa wykoszona - bezproblemowy dostęp w okresie letnim. Jeszcze kilka lat temu był on mocno utrudniony. Na cmentarzu tym, oprócz wiernych chowano również pastorów. Grób jednego z nich - Franza Salfelda - jest zachowany do dzisiaj. Wiadomo też, że leży tu jego poprzednik: ks. Lucas Nathanel Blucher (1839-1893). Pochowano tu również kilku rzymskokatolików. Ostatni oficjalny pochówek na bandrowskim cmentarzu miał miejsce 28.03.1939r.

Wg stanu na rok 2006 na bandrowskim cmentarzu zachowało się 5 nagrobków. W najlepszym stanie był grób Elise Straetz, krewnej Maksymiliana, przemysłowca pochodzącego z Berlina a zamieszkałego w Ustrzykach Dolnych. Kamienny nagrobek ma kształt ostrosłupa, otoczony jest żelaznym ogrodzeniem:

Epitafium:
Hier ruht
Elise STRAETZ
geb SCHUENEMANN
geboren 1 Novebr 1830; gestorben 7 Maj 1894.

Po jego prawej stronie znajduje się niewielki kamienny nagrobek zwieńczony kutym żelaznym krzyżem. Napisy nieczytelne - niewiadomo do kogo należy:

Epitafium (słabo czytelne, fragmentaryczne):
Christus mein Liebe und ..... her mein .....

Kilkanaście metrów dalej znajduje się mocno uszkodzony nagrobek, pozbawiony krzyża. Z epitafium można odczytać, że pochowano tu Valentine Henig:

Epitafium:
Hier Ruth
VALENTIN HENIG
Geb 1 Mai 1886; Gest ...... 1907

Zaraz za nim, w najdalszej części cmentarza znajduje się grób w/w pastora Franza Salfelda. Z epitafium odczytujemy, iż urodził się w roku 1874 w Satow (Makleburgia) i zmarł 13.02.1919 roku w Bandrowie. Grób w roku 2006 nie posiadał betonowego nagrobka a jedynie obmurówkę i drewniany krzyż z metalową tabliczką na której umieszczono epitafium:

Epitafium:
Hier Ruhet
PFARRER FRANZ SALFELD
ZU SATOW MECKLEMBURG 5/1 1874
10/8 1910 Pfarrer in Bandrow
13 Februar 1919 Daselbst

Ta sama tabliczka w roku 2017. Obecnie leży na płycie nagrobnej
foto: M. Piela

Ostatni zachowany nagrobek znajduje się we wschodniej części cmentarza, tuż przy jego granicy. Są to właściwie resztki nagrobka zniszczonego upływem czasu. Brak napisu - epitafium.

Najbardziej zniszczony z ocalałych 5 nagrobków, całkowicie nieczytelny
foto: P. Szechyński

Cmentarz wiosną 2017 (foto: Mirek Piela):

Więcej zdjęć cmentarza ewangelickiego w Bandrowie:
Bandrów Narodowy, cmentarz greckokatolicki i ewangelicki - zdjęcia

Latem 2020 cmentarz był w bardzo złym stanie. Cały teren zarośnięty trawą, sporo krzaków, trudno tu odnaleźć choćby jeden nagrobek. Miejmy nadzieję, że w przyszłości ten stan się poprawi.

Steinfels - cmentarz ewangelicki. Stan na lipiec 2006

Pierwsi koloniści ze Steinfelsu byli najprawdopodobniej chowani - jak wspomniano wyżej - na cmentarzu bandrowskim, głównie ze względu na niewielką odległość Steinfelsu od Bandrowa. Nie wszyscy osiadli tu Niemcy byli również ewangelikami - część z nich uczęszczała do cerkwi i była chowana na przycerkiewnym cmentarzu, który znajduje się w bliskiej odległości od ewangelickiego.

Steinfels, cmentarz ewangelicki, jeden z kamiennych postumentów
foto: Justyna Szechyńska

Cmentarz ewangelicki w Steinfelsie powstał w XXw. a jego istnienie potwierdza dopiero księga zgonów parafii ewangelickiej w Bandrowie w której jednoznaczne zapisy o pochówkach na odrębnym cmentarzu w Steinfelsie pochodzą z roku 1926. Oprócz mieszkańców kolonii chowano tu również pracowników przemysłu naftowego, którzy pracowali przy odwiertach na tym terenie. Spoczywa tu m.in. Inżynier Herman Simon z Aschersleben w Saksonii - zmarł 24.12.1933r.

Cmentarzyk od samego początku był niewielki, zajmował 2-3 ary. Ostatni pochówek datowany jest na 24.11.1938. Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie 3 nagrobki w stanie szczątkowym. Pozbawione są jakichkolwiek napisów oraz krzyży. 2 z nich to niewielkie kamienne postumenty, przy trzecim zachowały się resztki betonowego obramowania.

Steinfels, kolejny postument
foto: Justyna Szechyńska

Cmentarz stanowi obecnie fragment pastwiska na którym pasą się głównie konie. Ponieważ znajduje się on bezpośrednio po drzewami teren ten jest mocno wydeptany - prawdopodobnie przez chowające się przed słońcem zwierzęta co widać w wielu miejscach również obok. W okresie letnim jego odnalezienie ze względu na stan zachowania i mikroskopijne rozmiary jest bardzo trudne. Okoliczne pastwiska są niekoszone, trawa sięga po pachy - cmentarza nie widać z oddali, można go dostrzec dopiero z bliskiej odległości. Pastwiska są poprzedzielane przełomami potoków, zbocza łagodne a w ich górnej części zaczyna się las. Wszystko zlewa się w jedną całość zatem można próbować go odnaleźć trzymając się poniższych wskazówek:

Na skrzyżowaniu w Steinfelsie krzyżuje się droga z Bandrowa z drogą z Krościenka. Stojąc na środku skrzyżowania plecami do drogi z Bandrowa mamy w lewo drogę do Krościenka a w prawo drogę na tereny dawnej wsi Stebnik, natomiast przed sobą pastwiska przedzielone przełomami potoków nad którymi rosną drzewa. Cmentarza szukamy ok. 200 metrów od tego miejsca na godzinę 13. Ujmując to inaczej: na wprost jest pastwisko (1) i z jego prawej strony przełom, potem kolejne pastwisko (2) i z prawej przełom, znowu pastwisko (3). Cmentarza należy szukać na krawędzi przełomu pomiędzy pastwiskiem 2 i 3.

Na zdjęciach od lewej: Prawie niewidoczny cmentarz w Steifelsie, zachowane postumenty.

Cmentarz greckokatolicki w Stebniku. Stan na lipiec 2006

Warto też dodać, że przy owym skrzyżowaniu znajduje się również dawny cmentarz greckokatolicki z zachowanymi kilkunastoma nagrobkami oraz stała tu niegdyś stebnicka cerkiew.

Stebnik, cmentarz greckokatolicki
foto: Justyna Szechyńska

Cerkiew pw. św. Apostoła Łukasza została zbudowana w roku 1889 na miejscu poprzedniej - pw. św. Michała Archanioła (data budowy nieznana, wiadomo jedynie, że w 1870 przeprowadzono jej powierzchowny remont). Była drewniana, zbudowana na planie krzyża, trzykopułowa, kryta gontem. Wyposażenie stanowiły 2 predstoły drewniane, antymisy z 1885 i 1889 roku. Za predstołem znajdował się obraz Bogurodzicy. W cerkwi był też 1 ołtarz boczny z obrazem Matki Bożej Opieki a na ścianach wisiał obraz św. Józefa oraz 5 ikon - informacje te są znane dzięki temu, że w roku 1928 dziekan ustrzycki ks. Mychajło Żarskij wypełnił ankietę rozesłaną przez kurię. Obok cerkwi stała drewniana dzwonnica, zbudowana ok. 1875r. W kontekście niniejszego materiału jest to o tyle istotne, iż jak wspomniano wyżej cmentarz ewangelicki powstał dopiero początkiem XX wieku i na cmentarzu stebnickim znajdowały się groby wszystkich mieszkających tu katolików (obu obrządków) oraz ewangelików.

Cmentarz ten znajduje się w "widłach" skrzyżowania, przy drodze do Bandrowa, 15m od skrzyżowania po prawej stronie. Niewidoczny z samego skrzyżowania. Teren zarośnięty, niektóre nagrobki poprzerastane drzewami. Z tyłu rozległa młaka. Nagrobki w stanie złym, z kilku odłamały się górne części krzyży i leżą obok. Jeden współcześnie postawiony metalowy krzyż z tabliczką: "Jan i Katarzyna Wójcikowie, zm. 1942, Proszą o modlitwę". Na większości nagrobków inskrypcje nieczytelne. Powierzchnia cmentarza była powiększana. Część nagrobków znajduje się podobno za znajdująca się z tyłu młaką - latem praktycznie nie do odnalezienia. Cmentarz ten był porządkowany społecznie w roku 1992, jednak dziś śladu po tej działalności praktycznie już nie widać. Prace wykonano podczas jednego z obozów grupy "Nadsanie" Stanisława Krycińskiego.

Większe zdjęcia: Stebnik i Steinfels, zdjęcia cmentarzy

Siegenthal - obecnie Brzegi Dolne.
Zachowane cztery kamienne krzyże nagrobne pozbawione napisów. Od pozostałych (na innych cmentarzach) wyróżniają się wysokością - ponad 2m.

Hochberg - obecnie Makowa.
Duży cmentarz, ok 1ha. Największa liczba zachowanych nagrobków.

opracowanie, zdjęcia: Piotr Szechyński

Literatura:

1. "BIESZCZAD" - Roczniki Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Oddział Bieszczadzki, nr 6, 8, 9:
- Bogdan Augustyn "Cmentarze ewangelickie nad Strwiążem i Wiarem",
- Joanna Kopeć "Wspomnienia o Bandrowie i dawnych latach",
- Maciej Augustyn "Zarys dziejów wsi Stebnik i kolonii Steinfels",
2. Stanisław Kryciński "Kolonizacja józefińska w Galicji", POŁONINY, wyd. SKPB Warszawa 1984,
3. Informacje własne.