» Rozmaitości bieszczadzkie | Karpackie niebo

Karpackie niebo, czyli gwiazdy nad Bieszczadami

Jednym z ciekawszych realizowanych obecnie projektów związanych z turystyką jest z pewnością polsko-słowacki projekt pod tajemniczą nazwą "Karpackie niebo" (Karpatské nebo). Jego pełna nazwa brzmi: "Karpackie niebo. Rozwój produktów związanych z astronomią na terenie polsko-słowackiego pogranicza". Jak sama nazwa wskazuje, tematem wiodącym projektu jest niezwykle ciekawe niebo, które można obserwować nad polsko-słowackim pograniczem (terytorialnie dość szeroko rozumianym).

Obserwatorium na dachu liceum w Lesku
foto: P. Szechyński

Realizacja projektu rozpoczęła się 1.09.2009, zakończenie nastąpiło w roku 2012. Czym zatem zajmuje się ten projekt i czemu niebo nad Bieszczadami zostało nazwane ciekawym? Czy różni się ono od nieba nad Krakowem, Rzymem czy Nowym Jorkiem? Różni, choć jest na nim to samo, dlatego też warto przyjrzeć mu się bliżej. Ale po kolei:

Współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska-Republika Słowacka 2007-2013 projekt, ma za zadanie promowanie turystyki związanej z astronomią na terenie pogranicza. Głównym celem projektu jest podniesienie poziomu konkurencyjności regionu poprzez rozwój lokalnej infrastruktury, poprawę jakości produktu turystycznego oraz poprawę dostępności i jakości edukacji a mówiąc bardziej przystępnym językiem, w ramach projektu powstają ciekawe miejsca, parki, obserwatoria astronomiczne oraz planetaria z myślą o turystach zainteresowanych tym tematem, co oprócz propagowania samej wiedzy związanej z astronomią ma spowodować intensywniejszy rozwój regionu również na poziomie rekreacyjnym, turystycznym i usługowym. Partnerem wiodącym projektu jest Wihorlackie Obserwatorium Astronomiczne w Humennem.

Obserwatorium na dachu liceum w Lesku, Meade 80ED - refraktor ED APO - tuba optyczna
foto: P. Szechyński

Twórcy projektu, który ze strony polskiej koordynuje Robert Bury a ze strony słowackiej Igor Kudzej (dyr. obs. W Humennem), założyli, iż aby to osiągnąć niezbędne jest wyposażenie wybranych placówek w odpowiedni sprzęt, budowa placówek w miejscach najlepiej się do tego nadających, utworzenie parku związanego z tematem a także powiązanie obiektów z sektorem turystycznym. Ponieważ projekt ma pełnić również rolę edukacyjną, nie tylko dla turystów, założono, iż obserwatoria astronomiczne, które miały powstać zlokalizowane będą m.in. w szkołach.

Obserwatoria takie już powstały, zostały wyposażone w sprzęt i funkcjonują. Po stronie słowackiej w gimnazjum w Sninie, natomiast w Polsce w liceach w Jaśle oraz Lesku. Na dachach budynków w/w szkół zbudowano obrotowe i rozsuwane kopuły, zamontowano teleskopy oraz wyposażono te placówki w sprzęt dodatkowy.

W liceum w Jaśle sprzęt jest wykorzystywany do obserwacji Słońca, planet i księżyców a także obiektów głębokiego nieba. Dzięki niemu jest możliwe prowadzenie obserwacji zarówno wizualnych jak i fotograficznych. Nieodpłatne pokazy dla miłośników astronomii bliskiego i dalekiego nieba już się odbywają, ich terminy oraz możliwość rezerwacji dostępne są na stronie internetowej liceum.

Liceum w Lesku, teleskop do prowadzenia obserwacji Słońca - Coronado SolarMax 60
foto: P. Szechyński

W liceum im. gen. Andersa w Lesku, również znajduje się już niezbędny sprzęt (budowa samej kopuły została ukończona w roku 2006). Leskie obserwatorium zostało wyposażone w teleskop Celestron CGEM 1100 HD XLT - teleskop z systemem GoTo (automatyczne naprowadzanie) o średnicy zwierciadła głównego 280 mm, Sky Watcher Synta 120ED OTA PRO - refraktor na paralaktycznym montażu z systemem GoTo - średnica obiektywu 120 mm, Meade ETX-125AT Premier Edition Telescope - teleskop na widłowym montażu z systemem GoTo - średnica zwierciadła 127 mm, Meade 80ED - refraktor ED APO - tuba optyczna oraz specjalny teleskop do prowadzenia obserwacji Słońca - Coronado SolarMax 60. Oprócz tego pracownia otrzymała dwie kamery CCD, autoguiardier zewnętrzny z kompletem filtrów, aparat fotograficzny (lustrzanka cyfrowa), statyw fotograficzny, laptop oraz 4 lornetki Celestron SkyMaster.

Liceum w Lesku, Sky Watcher Synta 120ED OTA PRO - refraktor na paralaktycznym montażu z systemem GoTo - średnica obiektywu 120 mm
foto: P. Szechyński

Oprócz obserwatoriów ulokowanych w szkołach, wyremontowano i wyposażono większe obserwatoria w bardziej dogodnym do obserwacji terenie. Takie obserwatoria działają obecnie na Kolonickim Sedle i Roztokach na Słowacji oraz na Lubomirze k. Wiśniowej (Beskid Makowski). W ramach projektu "Karpackie niebo" obserwatoria te mają stać się przykładem wykorzystania obserwatorium astronomicznego jako atrakcji dla turystów. Roztoky oraz Lubomir to stare, przedwojenne obserwatoria, które zostały zmodernizowane i wyposażone w sprzęt.

W obserwatorium Kolonice na Kolonickim sedle znajduje się natomiast największy na Słowacji teleskop, pozyskany z Ukrainy. Średnica głównego zwierciadła wynosi 1m. 25 maja 2010 rozpoczęła się również budowa planetarium, tuż obok kolonickiego obserwatorium. Jest to największa inwestycja całego projektu. Same prace budowlane przy planetarium kosztowały 309 999 euro. Całość nie jest jeszcze ukończona. Zainstalowano już kopułę projekcyjną, zrobioną zresztą w bardzo ciekawy sposób - ekran projekcyjny tej półkolistej kopuły wykonany jest z tkaniny, która podczas projekcji napinana jest za pomocą podciśnienia wytwarzanego pomiędzy nią a dachem planetarium. Brakuje jeszcze projektora. Będzie to projektor ZKP2, umieszczony na hydraulicznym podnośniku, co umożliwi jego chowanie w podłodze planetarium. Dzięki temu w obiekcie będzie również możliwość organizowania seminariów i konferencji. Ponadto brakuje jeszcze części wyposażenia.

Miroslav Bural z PN Poloniny opowiada o parku
foto: P. Szechyński

Park Ciemnego Nieba "Poloniny"

Projekt Karpackie Niebo to również stworzenie listy miejsc dogodnych do prowadzenia obserwacji astronomicznych, w których to miejscach jest jeszcze ciemne niebo. W dzisiejszych czasach tzw. ciemne niebo jest rzadkością - na większości terytorium niebo jest zanieczyszczone sztucznym oświetleniem, które znacznie utrudnia obserwacje astronomiczne. W ramach projektu na Słowacji powstał Park Ciemnego Nieba "Poloniny" (Park tmavej oblohy Poloniny), który skupia miejsca, gdzie światło najmniej ingeruje w nocne środowisko. Obszar PCN to terytorium przylegające do granicy z Polską i Ukrainą a więc Bukovske Vrchy, zwane u nas Bieszczadami słowackimi. Tereny bardzo słabo zaludnione (9 osób/km2), osłonięte od sztucznego światła górami, pozwalają na obserwację m.in. takich zjawisk jak światło zodiakalne czy przeciwblask, bardzo rzadko już dostrzegane w innych częściach Europy.

Park ciemnego nieba
foto: P. Szechyński

Gołym okiem na terenie PCN "Poloniny", podczas dobrej dla obserwacji pogody, można zaobserwować Drogę Mleczną i ok. 2000 gwiazd. Dla porównania mieszkańcy miast mogą zobaczyć ich ok. 200, natomiast dużych metropolii zaledwie 20 - przeszkadza im w tym właśnie blask sztucznych świateł. PCN "Poloniny" zajmuje obszar ok. 48,5 tys. km kwadratowych. Objął swym zasięgiem w całości słowacki Park Narodowy "Poloniny" oraz tereny do niego przyległe. Graniczy bezpośrednio z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym w Polsce oraz Użańskim Narodowym Parkiem Przyrody na Ukrainie. Sam Park Narodowy "Poloniny", jest to najrzadziej odwiedzany przez turystów park na Słowacji, wpływ człowieka na środowisko jest tu minimalny a w kontekście zanieczyszczenia światłem jest najciemniejszym obszarem Słowacji.

Stanica Mars
foto: P. Szechyński

Obecnie na świecie znajduje się ok. 20 parków ciemnego nieba. Planowane jest również utworzenie Parku Ciemnego Nieba w Bieszczadach Zachodnich (Park Gwiezdnego Nieba). Pierwsze spotkanie robocze dotyczącego utworzenia "Parku Ciemnego Nieba Bieszczady" odbyło się w Urzędzie Gminy Lutowiska 25.06.2012. Na kolejnym spotkaniu - 21 sierpnia 2012 - uzgodniono m.in. zmianę nazwy na Park Gwiezdnego Nieba "Bieszczady". 8 marca 2013r., w Urzędzie Gminy Lutowiska zostało podpisane memorandum powołujące do życia Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady. Jest to obszar promocyjny nie posiadający statusu prawnego. Ideą tego przedsięwzięcia jest informowanie społeczeństwa o wyjątkowym nocnym środowisku, jego ochrona i eliminowanie zagrożeń jakie niesie zanieczyszczenie światłem a także rozwój tzw. astroturystyki. Utworzenie PGN w Bieszczadach to inicjatywa miłośników przyrody i obserwacji astronomicznych z Polski i Słowacji. Ciemne miejsca w Bieszczadach, gdzie również panują doskonałe warunki do obserwacji nieba, to m.in. Przełęcz nad Roztokami Górnymi (Brama Ruska), okolice Bacówki pod Małą Rawką, okolice Bukowca w bieszczadzkim worku czy Bukowe Berdo. Na razie w Polsce mamy jeden taki park - w Górach Izerskich (Sudety), który został utworzony w roku 2009 (Izerski Park Ciemnego Nieba / Jizerská oblast tmavé oblohy). Jest to również międzynarodowe przedsięwzięcie, polsko-czeskie. Szerzej o założeniach i powstaniu parku: Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady

Obserwatorium na Kolonickim sedle, największy na Słowacji teleskop o średnicy zwierciadła głównego 1 metr
foto: P. Szechyński

Wbrew pozorom ochrona miejsc przed zanieczyszczeniem światłem, która jest jednym z głównych założeń takich parków, nie służy wyłącznie celom astronomicznym, czy też amatorskiemu oglądaniu tego, co znajduje się nad naszymi głowami. Sztuczne światło niesie ze sobą wiele niedogodności mających wpływ na nasze codzienne życie. Wpływa ono na bezpieczeństwo, powodując tzw. efekt olśnienia (kontrast pomiędzy jasnym światłem a ciemnością powoduje, że oko ma problem z dostosowaniem do różnic w jasności, w efekcie słabo widzimy obszary ciemniejsze oraz możemy odczuwać dyskomfort). Brak właściwych ciemności w nocy ma również wpływ na faunę i florę naszej planety. Przez miliony lat noce były ciemne a cykle pomiędzy dniem a nocą stałe. Zanieczyszczenie światłem mające miejsce szczególnie przez ostatnie 2 wieki i notujące ciągły, intensywny wzrost zaburza naturalny rytm w świecie przyrody, ma wpływ na rozmnażanie, komunikację, zdobywanie pokarmu i inne zachowania zwierząt. Nadmierna ilość sztucznego światła nocą ma również wpływ na ludzi - może powodować bóle głowy, bezsenność, stres, ponieważ wpływa na nasz rytm dobowy i jego długość. Spanie przy sztucznym świetle nie jest zatem wskazane. Zanieczyszczenie sztucznym światłem to również aspekty ekonomiczne. Bagatelizowany do tej pory problem jest obecnie jakby częściej i chętniej dostrzegany oraz porównywany z zanieczyszczeniem chemicznym naszej planety.

Obserwatorium na Kolonickim sedle, największy na Słowacji teleskop o średnicy zwierciadła głównego 1 metr
foto: P. Szechyński

Nie oznacza to że w XXI wieku mamy funkcjonować w ciemnościach : Zanieczyszczenie światłem jest to po prostu niepotrzebne, sztuczne światło rozproszone w atmosferze, a skoro niepotrzebne to znaczy że świeci tam gdzie go nie powinno być, np. na niebo, chmury, do okien mieszkań, itp. Pożądane zatem jest, aby ten niekorzystny proces minimalizować, przekłada się to również na finanse, ponieważ wszyscy ponosimy koszty marnotrawienia światła.

W Parku Narodowym "Poloniny", przy zaporze wodnej Starina umieszczona została tablica informacyjno-promocyjna "Park Ciemnego Nieba Poloniny". Jest to pierwsza z wielu planowanych tablic informacyjnych, które mają znaleźć się na terenie parku. Tablice te mają na celu informowanie turystów odwiedzających park ciemnego nieba o problematyce zanieczyszczenia środowiska światłem. Obok znajduje się również tablica informująca o samym Parku Narodowym. Zbudowano tu także zadaszony taras widokowy, który pozwala obejrzeć sam Zalew Starina i przyległe tereny (Starina jest chronionym zbiornikiem wody pitnej, zatem biwakowanie, uprawianie sportów wodnych, wjazd samochodem, itp. są zabronione).

Planetarium Kolonickie sedlo - poszycie kopuły
foto: P. Szechyński

Warto tereny PCN Poloniny zwiedzić nie tylko w kontekście astronomicznym. Dzięki wspomnianym walorom żyje tu wyjątkowo duża liczba gatunków chronionych i endemicznych roślin, grzybów oraz zwierząt. PN "Poloniny" chroni rozległe pierwotne lasy jodłowo-bukowe Stużica, Rożok i Havesová, które od roku 2007 znajdują się na liście światowego dziedzictwa przyrodnicznego UNESCO. Krótko mówiąc PN "Połoniny" to same "naj": największy kompleks prastarych lasów na Słowacji, najbardziej wysunięty na wschód punkt Słowacji, występuje w nim największa liczba zabytków narodowych wśród wszystkich parków narodowych Słowacji - drewniane cerkwie, największa zapora i zbiornik wody pitnej - Zalew Starina (blisko 60 mln m3 pojemności), największa ilość dużych zwierząt leśnych (m.in. niedźwiedzi), czy też najwyżej na Słowacji położony cmentarz wojenny z I wojny światowej, który znajduje się na górze Predný Hodosik (825m n.p.m.).

Planetarium Kolonice na Kolonickim sedle, symboliczny klucz kończący prace budowlane przy tym obiekcie
foto: P. Szechyński

Tereny te doskonale nadają się na turystykę pieszą oraz rowerową. Z Polską łączą je m.in. ścieżki Balnica - Osadne, Solinka - Udava czy Roztoki Górne - Ruske Sedlo. Samochodem można przejechać przez Przełęcz nad Radoszycami, skąd również na tereny parku jest stosunkowo blisko.

Obecnie realizowane są kolejne punkty programu Karpackie niebo. Ponieważ realizacja zbliża się ku końcowi z programem zapoznawani są również przedstawiciele sektora turystycznego, którzy będą mogli atrakcje astronomiczne włączyć w swoje programy. Nie da się ukryć że jest to tematyka niszowa, zatem atrakcje te będą na pewno chętnie przez turystów odwiedzane, ale jako jeden z punktów programów i muszą być uzupełnione innymi wartymi odwiedzenia miejscami w ich najbliższej okolicy oraz wsparte bazą noclegową. Pierwsze takie spotkanie z przedstawicielami sektora turystycznego odbyło się jesienią 2010, natomiast kilka tygodni temu - w dniach 31.03-02.04.2011 kolejne, które to pod nazwą Study Tour (wyjazd szkoleniowy) "Pod karpackim niebem", było przeznaczone dla branży turystycznej oraz mediów, celem m.in. lepszego rozpropagowania programu.

Więcej na temat w relacji z wyjazdu: Study Tour "Pod karpackim niebem"

Zakończenie realizacji projektu planowane jest na 31.05.2012. Ma również zostać opracowana strategia tworzenia dalszych takich produktów. Przygotowane zostaną materiały informacyjne, kolejne tablice promocyjne oraz podręcznik dla firm omawiający możliwości wykorzystania zainteresowania astronomią do zwiększenia ilości turystów i wzbogacenia oferty. Projekt posiada również własną stronę internetową, na której można znaleźć więcej ciekawych informacji oraz bieżących spraw związanych z jego realizacją. Adres witryny: www.astrokarpaty.net

P. Szechyński

wykorzystano materiały projektowe oraz informacje z wyjazdu szkoleniowego

Liceum w Lesku, teleskop Celestron CGEM 1100 HD XLT z systemem GoTo (automatyczne naprowadzanie) o średnicy zwierciadła głównego 280 mm
foto: P. Szechyński