» Warto wiedzieć | Park Gwiezdnego Nieba

Park Gwiezdnego Nieba "Bieszczady"

W marcu 2013 w Lutowiskach podpisano memorandum powołujące do życia Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady. Jest to obszar promocyjny nie posiadający statusu prawnego. Ideą tego przedsięwzięcia jest informowanie społeczeństwa o wyjątkowym nocnym środowisku, jego ochrona i eliminowanie zagrożeń jakie niesie zanieczyszczenie światłem a także rozwój tzw. astroturystyki. Szerzej o tym wydarzeniu: Podpisano memorandum o utworzeniu Parku Gwiezdnego Nieba Bieszczady

Mapa granic PGN "Bieszczady" (kliknij, aby powiększyć)

Pomysł utworzenia takiego Parku w Bieszczadach Zachodnich wzorowany jest na innych tego typu projektach, które powstały wcześniej.

Szczególny wpływ na tę inicjatywę miał projekt pod nazwą Karpackie Niebo, który miał za zadanie promowanie turystyki związanej z astronomią na terenie pogranicza.

Głównym celem tego projektu (realizowany w latach 2009-2013) było podniesienie poziomu konkurencyjności regionu poprzez rozwój lokalnej infrastruktury, poprawę jakości produktu turystycznego oraz poprawę dostępności i jakości edukacji. Więcej na temat tego polsko-słowackiego projektu: Karpackie niebo, czyli gwiazdy nad Bieszczadami

Cel utworzenia

Celem powołania parku jest propagowanie ochrony środowiska nocnego w zakresie ochrony przed sztucznym, nadmiernym światłem, ochrona przyrody oraz promocja turystyki astronomicznej i ekologicznego rozwoju regionu. Ważnym celem jest edukacja młodzieży. Szerzenie wiedzy z zakresu astronomii w atrakcyjny sposób w połączeniu atrakcyjnymi formami wypoczynku blisko przyrody to szansa na wyedukowanie nowego pokolenia naukowców - coraz bardziej poszukiwanych przez nowoczesne branże gospodarki i placówki naukowe związane z rozwojem transportu, telekomunikacji, poszukiwania surowców czy też fizyki.

Zdaniem twórców parku ochrona ciemnego nieba w Bieszczadach niesie za sobą same korzyści poprzez promowanie zrównoważonych, "zielonych" form turystyki, obniżenie kosztów oświetlenia budynków i ulic, tworzenie nowych miejsc pracy oraz poprawę zdrowia mieszkańców poprzez odpowiednie rozwiązania techniczne związane z rodzajem i montażem oświetlenia.

W szczególności park ma na celu:

• propagować ochronę nocnego środowiska naturalnego z akcentem na ciemne, rozgwieżdżone niebo tym samym stanowiąc podstawę dla ochrony środowiska naturalnego tego obszaru przed zanieczyszczeniem światłem,
• informować społeczeństwo i społeczność naukową o dobrze zachowanym na tym obszarze nocnym środowisku naturalnym,
• propagować sposoby ochrony przed zanieczyszczeniem światłem oraz sposoby dobrego oświetlenia,
• propagować zrównoważony rozwój regionu, w tym taką działalność gospodarczą, która służy obszarom chronionym i miejscowej społeczności.

Granice Parku Gwiezdnego Nieba

Park jest powoływany do istnienia jako obszar rozszerzający ochronę ciemnego nieba w Międzynarodowym Rezerwacie Biosfery "Karpaty Wschodnie" w Polsce.

Powierzchnia całkowita parku wynosi 113 846,41 ha, w tym:

• Bieszczadzki Park Narodowy - 29 200,48 ha,
• Park Krajobrazowy Doliny Sanu - 33 480,24 ha,
• Ciśniańsko - Wetliński Park Krajobrazowy - 51 165,69 ha.

Otwarty w Bieszczadach Park Gwiezdnego nieba jest drugim pod względem wielkości obszarem chronionego nieba w Europie (po rezerwacie gwieździstego nieba Brecon Beacons International Dark Sky Reserve utworzonym w lutym 2013 w Wielkiej Brytanii) oraz drugim tego typu parkiem w Polsce.

Jednak wspólnie z Parkiem Ciemnego Nieba "Poloniny" na Słowacji, jako obszar obejmujący polską i słowacką część Międzynarodowego Rezerwat Biosfery "Karpaty Wschodnie" tworzą największy w Europie spójny obszar ochrony nocnego nieba o łącznej wielkości 162 365.42 ha. Jest to również obszar o najlepszej jakości nocnego nieba, z najmniejszym zanieczyszczeniem sztucznym światłem.

Gdyby udało się rozszerzyć ochronę nocnego nieba dodatkowo na część ukraińską Międzynarodowego Rezerwat Biosfery "Karpaty Wschodnie" to łączny obszar ochrony objąłby 213 211 ha. Byłby nie tylko największy w Europie, ale czwarty pod względem wielkości w świecie.

Korzyści z utworzenia parku

Park Gwiezdnego Nieba może nam pomóc:

• lepiej chronić zasoby przyrodnicze
• lepiej promować i rozwijać "zieloną" turystykę, przyjazną przyrodzie i dającą miejsca pracy mieszkańcom
• lepiej oświetlać drogi, budynki publiczne i prywatne - oszczędzając pieniądze ale jednocześnie zapewniając bezpieczeństwo i zdrowie mieszkańcom i turystom
• lepiej edukować naszą młodzież i mieszkańców

Partnerzy parku planują w 2013 roku szereg akcji informacyjnych i promujących inicjatywę, m.in.:

• organizację pokazów astronomicznych dla mieszkańców i turystów,
• przygotowanie podstawowych, bezpłatnych publikacji promocyjnych parku: ulotki, strony internetowe, mapki dla turystów, plakatu promocyjnego,
• umieszczenie tablic informacyjnych o parku w wybranych miejscach,
• przygotowanie pomysłów na ciekawą promocję Parku - imprezy, materiały, gadżety,
• zainstalowanie 3 stacji monitorujących stan nocnego środowiska oraz przygotowanie programu badań nocnego środowiska w Bieszczadach,
• nawiązanie współpracy z lokalnymi firmami turystycznymi,
• organizacja szkolenia dla lokalnych firm - jak rozwijać turystykę przyrodnicza, w tym astroturystykę,
• przygotowanie projektów i wniosków o dofinansowanie działań realizujących cele PGNB oraz program działań PGNB - wspólne przez kilka instytucji uczestniczących lub przez poszczególnych partnerów.

Logo parku

Logo PGN Bieszczady zostało zaprojektowane wspólnie przez Pavla Ďurisa oraz Stanisława Strzyżewskiego. Charakterystycznym elementem logotypu jest symbol Bieszczadów - ryś - wpisany w gwiazdozbiór o tej samej nazwie. Ryś jest gwiazdozbiorem nieba północnego, któremu przypadła część nieba pozbawiona jaśniejszych gwiazd. Konstelację wprowadził gdański astronom Jan Heweliusz w swoim dziele "Prodromus Astronomiae" (1690). Heweliusz naliczył w nim dwanaście bardzo słabych gwiazd. Mówił, że kto może zobaczyć wszystkie dwanaście, musi mieć oczy jak ryś. I stąd nazwa gwiazdozbioru. To znaczy, ze gwiazdozbiór widać tylko tam, gdzie jest ciemne niebo.

Zanieczyszczenie światłem

Zanieczyszczenie światłem to używane przez człowieka w nocy sztuczne światło, które nie służy nikomu, nie jest potrzebne lub stanowi utrudnienie, a nawet zagrożenie. Źródłem tego zanieczyszczenia jest źle zaprojektowane oświetlenie zewnętrzne (oświetlenie uliczne, iluminacja budynków, oświetlenie reklam, itp.), które jest nieodpowiednio osłonięte lub źle skierowane, jaśniejsze niż jest to potrzebne lub działa w czasie, gdy jest zbędne.

Skutki zanieczyszczenia światłem przejawiają się w wielu dziedzinach życia:

• astronomia - zanieczyszczenie światłem rozjaśnia sztucznie nocne niebo i utrudnia, a czasem wręcz uniemożliwia astronomom obserwowanie nieba
• kultura i estetyka - sztuczne rozjaśnienie nieba zbędnym światłem zubaża krajobraz o ważną składową
• ciemny, rozgwieżdżony nieboskłon, który od zawsze inspirował i kształtował człowieka
• środowisko - brak ciemności w nocy zaburza naturalne cykle światła i ciemności wpływając niekorzystnie na florę i faunę
• zdrowie - nadmiar sztucznego światła w nocy może prowadzić u człowieka do wielu poważnych dolegliwości i chorób
• ekonomia - używanie sztucznego światła w niewłaściwy, nieefektywny sposób powoduje wymierne straty związane z marnowaniem wyprodukowanej energii elektrycznej
• bezpieczeństwo - źle zaprojektowane oświetlenie uliczne pogarsza zdolność widzenia uczestnikom ruchu drogowego, zmniejszając poziom bezpieczeństwa.

Mapa sztucznej jasności nocnego nieba. Autorzy: P. Cinzano, F. Falchi, C. D. Elvidge; © Royal Astronomical Society

Aby zminimalizować skutki zanieczyszczenia światłem powinniśmy:

• mądrze wykorzystywać sztuczne oświetlenie zewnętrzne używając źródeł światła o jasności nie większej niż jest potrzebna, wyłączając je lub zmniejszając jego jasność, gdy jest to możliwe oraz stosując obudowy lamp kierujące światło tylko na obszar, który chcemy mieć oświetlony
• chronić te obszary na Ziemi, które nie są lub są mało zanieczyszczone światłem. Obszary takie, zwane rezerwatami lub parkami ciemnego nieba, pełnią też ważną rolę edukacyjną, pomagając uświadamiać nam jak poważnym problemem jest zanieczyszczenie światłem. Jest to także wspaniała atrakcja turystyczna miejsca, gdzie każdy może zachwycić się nocnym niebem.

Międzynarodowa deklaracja o ciemnym niebie

Deklaracja UNESCO (Tenerife, 1994, La Palma 2007) w sprawie praw przyszłych pokoleń mówi: "Przyszłe pokolenia mają prawo do dziewiczej i nieskażonej Ziemi, w tym prawa do czystego nieba. Ciemne niebo to kulturalne, naukowe i ekologiczne dziedzictwo ludzkości."

Nocne niebo w Bieszczadach

Gdy znajdziecie się w nocy, w miejscu o dzikiej, nieskażonej przyrodzie, daleko od świateł cywilizacji, zobaczycie, że straciliśmy kontakt z czymś podstawowym. Czymś pierwotnym. Zapomnieliśmy, co dla nas znaczy nocne niebo, które ma nam przypominać że poza naszą planetą istnieje coś, co nas przerasta. Straciliśmy w naszym świecie ten magiczny składnik życia jakim jest rozgwieżdżone niebo, dlatego, że podobnego nieba nad nami już nie ma. Gdybyśmy mieli nad głową to, co widzieli nasi przodkowie przez 99,99 % czasu istnienia rodzaju ludzkiego, widzielibyśmy pełne gwiazd niebo z Drogą Mleczną, która rozdziela je na dwie części. Przy okazji odwiedzania parku gwiezdnego nieba możecie doświadczyć tych wrażeń, które były dla ludzi tak naturalne przez wiele tysiącleci, tysiącleci podczas których zachwycali się nocnym niebem, dosłownie przepełnionym gwiazdami.

Zimowe światło zodiakalne nad Bukowym Berdem, fot. Pavol Ďuris

"Istnienie obszernej ewidencji wpływu jasności nocnego nieba na zachowania zwierząt w ich środowisku naturalnym wskazuje na potrzebę zbadania skali zjawiska sztucznie indukowanej poświaty nocnego nieba (zanieczyszczenia świetlnego) w obszarach chronionych. Stwierdzono, że jedynie południową część Bieszczadów można uznać za obszar wolny od zanieczyszczenia świetlnego." - Zanieczyszczenie Świetlne w Obszarach Górskich w Polsce (dr Ściężor Tomasz, Politechnika Krakowska - Wydział Inżynierii Środowiska, 2013)

Bieszczady, jak chyba żadne inne miejsce w Polsce, stały się synonimem dzikiej przyrody. Bieszczady to również jedno z ostatnich miejsc w Europie, gdzie wciąż występuje prawdziwie ciemne niebo, zupełnie wolne od zanieczyszczeń sztucznym światłem naszej cywilizacji. Jednak ciemne niebo, tak jak i inne elementy bieszczadzkiej przyrody, wymaga ochrony. Nieprzemyślany rozwój infrastruktury miejskiej, drogowej czy turystycznej, tworzącej tzw. "świetlny smog" może sprawić, że również z Bieszczadów zniknie "dzikie" gwiaździste niebo.

"Dla mnie osobiście, spotkanie z "dzikim" bieszczadzkim niebem było jednym z najbardziej odkrywczych doświadczeń fotograficznych. Do tej pory nie mogę się nadziwić, jak wiele nocy spędziłem w Bieszczadach czekając na światło poranka, odwrócony plecami do jednego z najpiękniejszych zjawisk przyrodniczych, jakie te góry mogły mi zaoferować. Bieszczadzkie niebo czeka również na Was..." - Grzegorz Leśniewski - Gość specjalny. Przyrodnik z wykształcenia - Fotograf z zamiłowania i zawodu - próbuje uchwycić piękno polskiej przyrody, malownicze krajobrazy Bieszczadów, a w szczególności dzikie zwierzęta w ich naturalnym środowisku.

Zegar słoneczny w Lutowiskach, 2014
foto: M. Piela

Naturalne ciemności to jeden z ekologicznych zasobów potrzebujących ochrony, należą bowiem do zagrożonych elementów środowiska naturalnego. Podobnie jak inne parki gwiezdnego oraz ciemnego nieba na świecie, PGN "Bieszczady" to miejsce, które przybliży społeczeństwu problem zanieczyszczenia światłem, da odwiedzającym możliwość obserwowania nocnego nieba w jego prawie naturalnej postaci oraz wesprze ochronę nocnego środowiska Bieszczadów.

Większość ludzi uczy się, że dobrym miejscem do życia jest to miejsce, gdzie mamy jedzenie, wodę, schronienie i przestrzeń do życia. To są cztery czynniki. A piątym jest jakość naturalnej nocnej ciemności.

Większość ssaków to stworzenia nocne. W nocy są najbardziej aktywne. Dlatego, gdy używamy sztucznego nocnego oświetlenia i oświetlamy tereny wokół naszych domów, ograniczamy nocną ciemność i zmieniamy w ten sposób jakość środowiska. A dopiero od niedawna dochodzimy do wniosku że ten piąty czynnik jest równie ważny jak pozostałe cztery.

W parkach gwiezdnego nieba, próbujemy z pomocą astronomii przypomnieć ludziom znaczenie naturalnej ciemności. A tu, w Bieszczadach, mamy prawdziwą ciemność. Ciemność jest ważna nie tylko dlatego, żebyśmy widzieli piękno rozgwieżdżonego nieba, ale również dlatego, że jest to piąty czynnik określający jakość środowiska w którym żyjemy.

To co najciekawsze w nocy to gwieździste niebo. W Parku Gwiezdnego Nieba "Bieszczady", możemy bez teleskopu zobaczyć nawet gwiazdy o jasności 7.4 magnitudy. To znaczy, że każdej bezchmurnej nocy, gdy na niebie nie świeci Księżyc, zobaczycie aż ponad 7000 gwiazd. (Dla porównania, w terenach wiejskich, gdzie jest chociaż kilka lamp ulicznych, zobaczycie jedynie 2500 gwiazd.) Kiedy nad głową migocze 7000 gwiazd jest to całkiem inny, niezapomniany widok na nocne niebo.

Oficjalną stroną internetową PGN "Bieszczady" jest strona: www.gwiezdnebieszczady.pl

wykorzystano materiały prasowe UG Lutowiska

Zegar słoneczny w Lutowiskach, 2014
foto: M. Piela

Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady - tablica na przełęczy Wyżnej, zima 2014
foto: M. Piela

Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady na przełęczy Wyżnej, zima 2014
foto: M. Piela

Lutowiska, 2014
foto: M. Piela