» Warto zobaczyć | Jeziorka Duszatyńskie

Jeziorka Duszatyńskie, rezerwat Zwiezło

Jeziorek w Bieszczadach jak na lekarstwo. Jest ogromne "Bieszczadzkie morze", jest sporo mniejszych i większych stawów, natomiast jeziorka są w zasadzie trzy (a przynajmniej takie, na które przyjęło się mówić "jeziorka"): dwa duszatyńskie oraz położone całkiem niedaleko od nich, niewielkie jeziorko k.Huczwic u północnych stoków Chryszczatej, zwane Bobrowym. Warto zatem zobaczyć je podczas pobytu w Bieszczadach, zwłaszcza te bardziej znane - Jeziorka Duszatyńskie.

Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Wspomniane jeziorka, znajdują się na trasie szlaku czerwonego (Główny Szlak Beskidzki), na odcinku biegnącym z Komańczy na Chryszczatą (opis szlaku pod linkiem na dole strony). Teren na którym się znajdują objęty jest ochroną - rezerwat przyrody "Zwiezło" o pow. 2,2 ha, który został utworzony zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 22 stycznia 1957 roku. Nazwa rezerwatu nawiązuje bezpośrednio do wydarzeń z roku 1907, kiedy to jeziorka powstały. Po długotrwałych opadach, przesiąknięte wodą warstwy łupków stały się doskonałym podłożem, po którym ześlizgnęły się (zwiezły) ze stoków warstwy skalne i ziemia wraz z lasem i runęły w kierunku potoku Olchowaty, przegradzając go i tamując przepływ wody w wyniku czego powstały 3 jeziorka osuwiskowe.

Dolne Jeziorko Duszatyńskie jesienią
foto: P. Szechyński

Warto nadmienić, że są to największe (choć trzeba to przyznać - ogólnie niewielkie) jeziorka osuwiskowe w Beskidach na terenie Polski. Do dnia dzisiejszego przetrwały dwa z nich - z trzeciego spuszczono wodę, aby łatwiej było wyłowic ryby (rybakiem był hrabia Potocki - ówczesny właściciel terenu).

Mniejsze z jeziorek, zwane Dolnym położone jest na wysokości 683m n.p.m. Większe - Górne, 18 metrów wyżej. Idąc tu szlakiem, warto pamiętać, że dolne jeziorko należy obejść lewym brzegiem (idąc od Duszatyna). Podobnie zresztą jeziorko Górne - obchodzimy lewym brzegiem - szlak jest w tym miejscu słabo oznakowany, aż do symbolicznego grobu młodego leśnika, który zginął tu w czerwcu 1990 roku. Z tego miejsca szlak czerwony zaczyna wspinać się na Chryszczatą (45 min).

Jeziorka Duszatyńskie na pewno warto zobaczyć, czy to będąc w pobliżu na dłużej, czy też rozpoczynając wędrówkę szlakiem czerwonym z Komańczy do Wołosatego, kiedy to siłą rzeczy musimy obok nich przejść. Wśród turystów budzą mieszane uczucia - jedni zachwycają się nimi i wracają tu wielokrotnie, inni nazywają je bajorami i twierdzą, że to nic specjalnego. Najlepiej ocenić to samemu.

Jeziorko Duszatyńskie dolne
foto: P. Szechyński

Dojście:

 szlakiem czerwonym z Komańczy (przez Prełuki i Duszatyn).
Czas przejścia: ok. 3 h. (12 GOT)

 szlakiem niebieskim z Turzańska a następnie czerwonym: przełęcz 609 m (nad Turzańskiem) - Dział 830 m - Chryszczata (997 m) - Jeziorka Duszatyńskie.
Czas przejścia 4 h, (13 GOT)

 szlakiem papieskim z Huczwic: Huczwice - Jeziorko Bobrowe - Chryszczata (997m) - Jeziorka Duszatyńskie.
Czas przejścia 2 h (szlak do likwidacji, oznakowanie słabo czytelne)

oraz: przejście piesze drogą leśną następnie pasmem Wysokiego Działu: Wola Michowa - Przełęcz Żebrak (812m), dalej szlakiem czerwonym przez Chryszczatą (997 m) na Jeziorka Duszatyńskie.
Czas przejścia 4 godz., 17 pkt. GOT.

Górne Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Generalnie Jeziorka Duszatyńskie ze względu na lokalizację, lepiej zobaczyć przechodząc tędy szlakiem, czy to w podanym czy w odwrotnym kierunku, niż obrać je sobie za cel wędrówki typu: tam i z powrotem, ale co kto lubi. Mozna zatem mocno skrócić trasę, dojeżdżając samochodem do Duszatyna. W przypadku wjazdu samochodem od strony Komańczy, przez Prełuki, obecnie nie ma już z tym problemu, ponieważ jest to droga leśna dopuszczona do ruchu publicznego. Samochodem można zatem legalnie dojechać, aż do parkingu w Duszatynie. Czas podejścia z Duszatyna: 1 ¼ - 1 ½ h, zejście 1h. Natomiast odcinek Mików - Duszatyn (4 brody na Osławie) oraz Rzepedź - Prełuki, są zamknięte dla ruchu, ponieważ są to drogi leśne.

P. Szechyński

Tyle o jeziorkach w dużym skrócie. Dociekliwym i szukającym szerszych wiadomości na ten temat polecamy poniższe opracowanie:

Osuwisko Zwiezło i Jeziorka Duszatyńskie¹

Osuwisko znajduje się na zachodnim stoku Chryszczatej. Jest największe w Karpatach polskich pod względem ilości przemieszczonego materiału (ok. 12 mln. m3 ziemi i skał), a drugie - po osuwisku w Szymbarku - pod względem powierzchni (ok. 36 ha). Chociaż powstało wiek temu i obecnie jest już częściowo zabliźnione oraz porośnięte lasem, wciąż robi wrażenie.

Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Badania geomorfologiczne prowadzili tu: R. Zuber i J. Blauth², W. Schramm³, E. Kardaszewska⁴, M. Harasimiuk i A. Henkiel⁵. Rezultaty prac prowadzonych w tak różnych okresach czasu ukazują stale zachodzące wtórne ruchy masowe oraz zmiany powierzchni i głębokości Jeziorek Duszatyńskich.

Osuwisko ciągnie się równolegle do znaków czerwonych na długości ponad 2 kilometrów, od miejsca, gdzie szlak czerwony przechodzi na prawą stronę dol. Olchowego (poniżej rezerwatu "Zwiezło") po główny grzbiet Chryszczatej. Pod względem morfologicznym zsuw jest znakomicie wykształcony. Wyraźnie zaznaczają się trzy części:

• nisza (obszar oderwania),
• rynna osuwiskowa (droga),
• jęzor osuwiskowy (obszar złożenia).

Najciekawsza jest nisza - najwyższa część osuwiska. Ta gigantyczna wyrwa na stoku zaczyna się powyżej jeziorek i sięga prawie głównego grzbietu Chryszczatej. Jest wyraźnie asymetryczna: z brzegiem prawym (od strony szlaku) niskim i łagodnym, zbudowanym z łupkowych części warstw ciśniańskich, a lewym wyższym i bardziej stromym, w części środkowej przechodzącym w wysoką ścianę skalną. U podnóża ściany znajduje się duże zwalisko bloków piaskowcowych i gruzu łupkowego. Całe dno niszy ma specyficzny mikrorelief z licznymi garbami, nabrzmieniami i zaklęsłościami z jeziorkami o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych.

Początek rezerwatu "Zwiezło", od strony Duszatyna
foto: P. Szechyński

Po powstaniu osuwiska, gdy z upływem czasu masy skalne traciły stabilność, zaczęły się tworzyć zsuwy drugorzędne. Występują one w obrębie lewego brzegu, powyżej i poniżej wspomnianej ściany skalnej, w postaci pakietów skalnych tworzących charakterystyczne stopnie oddzielone od zbocza szczelinami.

Dolne Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

W czasie badań prowadzonych w latach sześćdziesiątych stwierdzono obecność szeregu szczelin po prawej stronie niszy. Były to pierwsze symptomy wtórnych ruchów osuwiskowych, które zachodzą do dzisiaj. Przykładowo od ponad dwudziestu lat obserwuje się powolny ruch całego bloku skalno-ziemnego o długości ok. 250m i szerokości ok. 100m. Obecnie blok ten jest oddzielony od pozostałej części stoku dużą szczeliną (ok. 3m szerokości, 1,5 m głębokości, 250m długości)⁶, którą prowadzi szlak czerwony na odcinku powyżej górnego Jeziorka Duszatyńskiego. Odcięty kompleks skalny (między szlakiem a niszą) stopniowo osiada wzdłuż płaszczyzny uławicenia wychodzącej na powierzchnię w szczelinie. Sama szczelina ma wygląd rowu i niekiedy jest błędnie uważana za holweg starej drogi⁷.

Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Najwyższy punkt osuwiska znajduje się pod grzbietem Chryszczatej opadającym na zachód, niedaleko miejsca, gdzie szlak go opuszcza, obniżając się w dol. Olchowego. Nad niszą jest tutaj polanka, która zajmuje pakiet skalny oddzielony od pozostałej części stoku wyraźną szczeliną. Taki stan utrzymuje się najprawdopodobniej od momentu powstania osuwiska.

Niszę od rynny oddziela próg skalny o wysokości ok. 10m, zbudowany z bardziej odpornego piaskowca. Zaczyna się on przy prawym brzegu niszy i sięga tylko do połowy jej szerokości, gdyż pozostała jego część została zmieciona przez osuwający się materiał. Na progu tym łamały się masy skalne wpadające w rynnę, co spowodowało powstanie u jego podnóża głębokiego wydrążenia, które Schramm nazwał "diabelskim młynem"⁸. W latach dwudziestych ta skalna przeszkoda była widoczna w całej okazałości, obecnie litą skałę maskuje gruba warstwa zwietrzeliny.

Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Osuwające się masy zatrzymały się w głównej dolinie Olchowego, budując olbrzymi jęzor o powierzchni ok. 15 ha i średniej miąższości ok. 35m. Zatamował on wyloty dwóch większych dolinek opadających spod kulminacji Chryszczatej i spod Mikitowej, dając początek jeziorkom.

Wymiary niszy oraz obecność rynny świadczą o gwałtownym ruchu mas. Czynnikami predysponującymi taki sposób powstania osuwiska były: nachylenie warstw skalnych ku osi doliny potoku Olchowego oraz erozja denna i boczna cieków zwiększających stromość zboczy, natomiast bezpośrednim impulsem inicjującym ruch mas było przesycenie ich wodami opadowymi i roztopowymi, a więc zwiększenie ciężaru i uplastycznienie zalegających w spągu łupków. Warto dodać, że w pierwszym kwartale 1907r. notowano w okolicy bardzo wysokie opady, znacznie przewyższające stany przeciętne⁹.

Górne Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Dyskusyjna jest data powstania osuwiska¹⁰. Wg W. Schramma było to "w sam dzień ruskiej Wielkiejnocy, rano"¹¹. Tymczasem przekazy przedwojennych mieszkańców Duszatyna mówią o Wigilii Wielkanocy rzymskokatolickiej (byłaby to data: 13 kwietnia 1907 r.). Opowiadają oni¹², że jedyną polską (rzymskokatolicką) rodziną w Duszatynie była rodzina leśniczego, która mieszkała najgłębiej w dolinie Olchowego¹³. Osuwaniu się zbocza towarzyszyły olbrzymi huk i trzęsienie ziemi ("trzęsło jeszcze przez dwa tygodnie"), które przestraszyły ludzi będących w lesie. Wszyscy szukali schronienia u leśniczego, którego żona miała wypowiedzieć słowa: "U nas wilija, gdzie ja was wszystkich pomieszczę?!".

Górne Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Niewątpliwie łomot i wstrząsy wystraszyły mieszkańców Duszatyna, ale nie jest prawdą, że uciekli oni aż do Komańczy. Także mieszkańcy Mikowa mieli obawy, że Chryszczata "rozkoli się i zakryje seło"¹⁴. Nieprawdziwa jest także wersja o meteorycie, który rzekomo uderzył w stok Chryszczatej i zainicjował osuwisko. Lud powstanie Zwezła łączył z trzema olbrzymami zaklętymi w kamień na zachodnim ramieniu Chryszczatej¹⁵.

Na granicy jęzora osuwiskowego i zbocza nie objętego ruchem mas powstały trzy jeziorka, z których do dzisiaj zachowały się dwa: tzw. Dolne i Górne Jeziorko Duszatyńskie. W Duszatynie nazywano je po prostu Stawami ("try stawy sia zrobyły [...] buło widno jałyci sorok metriw wysokie"), a w sąsiednim Smolniku - Morskim Okiem ("tam pid Zwezłom Morskie Oko buło")¹⁶. Zbiornik obecnie nie istniejący był położony najniżej (rejon przejścia szlaku czerwonego na prawy brzeg potoku Olchowego) i najmniejszy. Wypuszczono z niego wodę na polecenie hrabiego Potockiego, właściciela tutejszych lasów, w celu wyłowienia pstrągów (podobno niektóre wyłowione egzemplarze sięgały 10kg wagi)¹⁷. Podane poniżej dane morfometryczne jeziorek, pochodzące z różnych okresów, wskazuje na permanentne zmniejszenie się powierzchni, głębokości i objętości jeziorek.

Tabela 1. Morfometria osuwiska duszatyńskiego
źródło: Kardaszewska E. op. cit.

Tabela 2. Morfometria Jeziorek Duszatyńskich.
źródło: Opracowanie na podstawie: Schramm W. op. cit., Kardaszewska E. op. cit. i Plan Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Komańcza.

Proces zamulania zbiorników zachodzi cały czas, jednak ze szczególnym nasileniem przebiegał w pierwszych dziesięcioleciach po powstaniu osuwiska. Obecne tempo jest wolniejsze, ze względu na ogólne zabliźnienie zsuwu i zajęcie go przez las.

19 maja 2007 obchodzono 100 lecie powstania jeziorek: 100-lecie Jeziorek Duszatyńskich - relacja

Zobacz także:
Z Komańczy na Chryszczatą
Jeziorka Duszatyńskie - zdjęcia

Literatura:

¹ - Fragment pracy "Wysoki Dział i dolina Górnej Osławy. Materiały do monografii". Płaj 17. Warszawa: Towarzystwo Karpackie. 59-104.
² - Zuber R., Blauth J. (1907). Katastrofa w Duszatynie. Lwów: Czas. Techn., nr 25. 218-221.
³ - Schramm W. (1925). Zsuwiska stoków górskich w Beskidzie. Wielkie zsuwisko w lesie wsi Duszatyn ziemi sanockiej. W: "Kosmos" (R. 50) I. Zakrzewski (red.). Lwów. 1355-1369.
⁴ - Kardaszewska E. (1968). Osuwisko w Duszatynie. W: Annales Universitatis Mariae Curie - Sk^(3)odowska (V. XXIII, 1). Lublin. 1-25.
⁵ - Harasimiuk M, Henkiel A. (1973). Grawitacyjne struktury pseudotektoniczne w niszy osuwiska w Duszatynie. W: Annales Universitatis Mariae Curie - Sk^(3)odowska (V. XXIII, 1). Lublin. 93-105.
⁶ - Harasimiuk M, Henkiel A. op. cit., s. 98.
⁷ - Kamińska A. (1989). Silva rerum z Bieszczadów. W: Połoniny `89 J. J. Swianiewicz (red.). Warszawa: SKPB. s. 20.
⁸ - Schramm W. op. cit., s. 1367, 1372.
⁹ - Kardaszewska E. op. cit., s. 20.
¹⁰ - Por. Rymarowicz L. (1994). O początkach ochrony środowiska w rejonie Bieszczadów Zachodnich. W: Płaj 8 P. Luboński i inni (red.). Warszawa: TK, s. 78 - 79.
¹¹ - Schramm W. op. cit., s. 1364.
¹² - Wywiady z dawną mieszkanką Duszatyna, p. Martą Gierczak (07. 1989 r., 08. 1989 r., 11. 1991 r., 07. 1995 r.).
¹³ - Leśniczówka zaznaczona jest mi. in. na austriackich mapach topograficznych z 1877 i 1907 r oraz na polskich WIG z 1936r.
¹⁴ - Wywiady z dawnym mieszkańcem Mikowa, p. Wasylem Kirykiem (05. 1993 r., 08. 1994 r., 12. 1998 r.).
¹⁵ - Zob. "Podania i legendy".
¹⁶ - Wywiad z dawnym mieszkańcem wsi, p. Iwanem Seńko (06. 1997 r., 04. 1998r.).
¹⁷ - Schramm W. op. cit., s. 1371.
¹⁸ - Plan Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Komańcza. Opisanie ogólne (Elaborat) na lata: 1996 - 2005. Przemyśl: Biuro Urządzenia Lasów i Geodezji Leśnej, s. 187.
¹⁹ - Faktycznie jest to powierzchnia zgodna z zarządzeniem o utworzeniu rezerwatu Zwiezło, czyli z roku 1957.

Górne Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Górne Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Górne Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Jeziorko Duszatyńskie
foto: P. Szechyński

Rezerwat Zwiezło
foto: P. Szechyński

Rezerwat Zwiezło
foto: P. Szechyński

Rezerwat Zwiezło
foto: P. Szechyński

Końcem roku 2009 w okolicy pojawiła się tzw. okiść - mokry, ciężki śnieg, który złamał mnóstwo drzew i konarów. Górne jeziorko 29.11.2009
foto: P. Szechyński

29.11.2009 - kładka w rezerwacie Zwiezło
foto: P. Szechyński