» Miejscowości | Lutowiska

Lutowiska

Lutowiska to wieś leżąca na trasie dużej obwodnicy bieszczadzkiej. Położenie geograficzne: Góry Sanocko-Turczańskie. Jadąc od Czarnej, przy dojeździe do Lutowisk otwiera nam się ogromna przestrzeń. Przy dobrej widoczności widać najwyższe partie Bieszczadów, a w dole u stóp Berda i pasma Otrytu rozłożyła się siedziba największej gminy w Polsce o najmniejszym zaludnieniu. Zjeżdżając w dół do Lutowisk, widzimy pięknie odnowiony neogotycki kościół z początku XX wieku. Znajduje się tu punkt widokowy, na którym warto się na chwile zatrzymać.

Lutowiska, kościół rzymskokatolicki oraz obelisk w hołdzie pomordowanych przez ukraińskich nacjonalistów
foto: P. Szechyński

Miejscowość została lokowana na prawie wołoskim w dobrach Kmitów na gruntach wsi Żurawin przed rokiem 1580. Dokładna data nie jest znana, nie ma zapisków, natomiast regestr podatkowy z 1580 roku mówi o podatkach nałożonych na wieś. Czyli już minął 24-letni okres wolnizny a to nam mówi że wieś musiała istnieć około 1565 roku, a nawet wcześniej.

Nazwa wsi pochodzi od ukraińskiego "litowyszcze" co oznacza miejsce letniego wypasu bydła. Lutowiska podobnie jak pobliski Żurawin były ważnym miejscem, gdzie przecinały się ważne szlaki handlowe. Pierwszy z nich wiódł z Sanoka przez Chrewt - Lutowiska - Żurawin - Borynię - Komarniki na przełęcz Tucholską i dalej przez Mukaczewo do Siedmiogrodu. Drugi prowadził od Przemyśla i Dobromila przez Lutowiska, przełęcz Beskid lub Użocką do Użgorodu. Na wschód prowadziło odgałęzienie przez Krywkę, Turkę do Drochobycza. Były to bardzo stare szlaki o czym świadczą znaleziska arche- ologiczne. W Boryni znaleziono 100 denarów rzymskich, w Żurawinie monetę rzymską, w Komarnikach natomiast znaleziono 12 mieczy z brązu.

Lutowiska
foto: P. Szechyński

Tak dogodne położenie Lutowisk spowodowało, że kolejny właściciel Lutowisk - Ludwik Urbański - wystarał się dla wsi o prawa miejskie. W 1742 roku zmieniono nazwę Lutowisk na Urbanice, aby uczcić właściciela L. Urbańskiego. W tym samym roku Urbanice (Lutowiska) otrzymały od Augusta III prawo odbywania 10 jarmarków rocznie.

Pod koniec XIX wieku Lutowiska przechodzą w ręce Mendla Randa. Randowi sprzedaje swój majątek hrabia S. Konarski. Rand był najbogatszym kupcem żydowskim nad górnym Sanem. Randowie utrzymywali majątek w Lutowiskach do II wojny światowej.

Ciekawostką jest bitwa która rozegrała się w 1915 roku w okolicy Lutowisk. Austriacy rozbili tu kawalerię chana Nachiczewskiego w bardzo trudnych warunkach terenowych przy 30 stopniowym mrozie.

Lutowiska, pozostałości, 2007
foto: P. Szechyński

Po rozpadzie Austro-Węgier i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Ukraińcy zajeli Lutowiska tworząc w miasteczku Powiatowy Komisariat na powiat Lesko. Utworzono również jednostkę wojskową o nazwie "Litowyszcza". Jednostka ta miała na celu obronę okolic Lutowisk, które Ukraińcy włączyli do ZURL. W czasie wojny polsko-ukraińskiej Lutowiska były siedzibą władz cywilnych i wojskowych ZURL. W maju 1919 roku Ukraińcy wycofali się w rejon Hołowiecka, a do Lutowisk wkroczyło Wojsko Polskie pod dowództwem kapitana Rawskiego. Niestety w 1919 roku Lutowiska tracą prawa miejskie, ale nadal pozostały ważnym ośrodkiem gospodarczo-administracyjnym aż do II wojny światowej.

Lutowiska, widok od kirkutu, 2005
foto: P. Szechyński

W 1939 roku Lutowiska zajęli sowieci, a w 1941 do miejscowości wkroczyli Niemcy. 22 czerwca 1942 roku wymordowano niedaleko kościoła 650 żydów z Lutowisk i okolic. Jak podają dokumenty dwóch gestapowców z Ustrzyk Dolnych: Johann Bakcer oraz Arnold Doppke rozstrzeliwali żydów. Na miejsce kaźni Żydów spędziła i zwiozła policja ukraińska. Po zlikwidowaniu Żydów spalono także ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę zlokalizowaną przy rynku oraz synagogę. Ruiny synagogi są obecnie wyeksponowane w ramach ścieżki historycznej.

Ruina synagogi w Lutowiskach, 2019
foto: P. Szechyński

W 1944 roku większość Polakow opuściło Lutowiska. 20/22 lipca 1944r. wymordowano w Lutowiskach polskie rodziny: Górali, Kukurowskich, Reszawskich, Samborskich, Ziółkowskich. Nie jest do końca wyjaśnione, kto jest odpowiedzialny za tą zbrodnię, niektóre źródła przypisują to UPA. Po II wojnie światowej Lutowiska znalazły się na terenie ZSRR i zmieniły nazwę na Szewczenko (Szewczenkowo). Nazwa ta funkcjonowała do 1957 roku. W 1951 roku podczas wyrównywania granic Lutowiska wróciły do Polski. Mieszkańców wysiedlono w rejon Odessy natomiast wysiedleńców z okolic Sokala, Zaburza, Nowego Dworu, Krystynopola zasiedlono w rejonie Ustrzyk Dolnych, Czarnej, Lutowisk. Do Lutowisk przyjechało około 60 rodzin z czego po roku została połowa.

Kirkut w Lutowiskach, 2013
foto: P. Szechyński

Pierwszy autobus do miejscowości przyjechał w 1957 roku. Pomału Lutowiska zaczęły się rozbudowywać. Zbudowano kino "Strażnica", ośrodek zdrowia i aptekę. Powstało Nadleśnictwo, PGR, strażnica WOP, szkoła podstawowa, hotel "Borowik", remiza OSP. Dzisiejsze Lutowiska cały czas się rozbudowują, powstała nowoczesna szkoła, ośrodek edukacyjny BdPN, gospodarstwa agroturystyczne i sklepy.

Warto wspomnieć także, że w rejonie Lutowisk pod koniec lat 60 XX wieku, robiono zdjęcia do filmu "Pan Wołodyjowski". Mieszkańcy brali czynny udział w tych zdjęciach jako statyści. Dla celów filmu zbudowano potężną stanicę Chreptiów na wzgórzu nad Lutowiskami pod Otrytem. Obecnie można zwiedzić neogotycki kościół, cmentarz żydowski na którym znajduje się około 500 nagrobków, cmentarz położony przy byłej cerkwi z ciekawymi nagrobkami, ruiny synagogi, ośrodek edukacyjny BdPN w którym organizowane są m.in. różnego rodzaju wystawy.

W 1939 roku w Lutowiskach mieszkało 3500 mieszkańcow z czego 2000 to Żydzi.

Cerkiew greckokatolicka

Lutowiska, dawny cmentarz, 2004
foto: J. Milczanowska

Data budowy pierwszej cerkwi nie jest znana, wzmianki pochodzą z roku 1589. Następną drewnianą cerkiew ufundował Józef hr. Górski. Cerkiew ta spłonęła. Po pożarze wybudowano nową cerkiew - w 1898 roku - pod wezwaniem Michała Archanioła, w innym miejscu, niedaleko poprzedniej. Została ona wybudowana na wzgórku niedaleko obecnej drogi obok cmentarza. Na miejscu cerkwi pozostał jedynie wianuszek drzew i krzyż. W 1980 roku cerkiew rozebrano, a budulec przewieziono do Dwernika gdzie wybudowano z niego kościół. Na cmentarzu znajduje się kilka nagrobków zasługujących na uwagę.

Cerkiew w Lutowiskach, miniatura stojąca obecnie przed cmentarzem
foto: P. Szechyński

W latach 1951-1963 cerkiew służyła obrządkowi rzymskokatolickiemu. Ciekawostką jest że odnalazły się dzwony pochodzące z cerkwi. Odnaleźli je mieszkańcy Lutowisk, którzy zostali wysiedleni w 1951 roku w rejon Odessy. Przyjechali właśnie w tym celu i udało im się je odnaleźć. Chcieli je zabrać ze sobą, ale władze Polski i Ukrainy nie porozumiały się i dzwony najpierw leżały na komisariacie policji, a obecnie znajdują się w Urzędzie Gminy w Lutowiskach. W pobliskiej cerkwi w Rabem zachowało się kilka ikon z Lutowisk.

Kościół rzymskokatolicki

Lutowiska, kościół rzymskokatolicki
foto: P. Szechyński

W Lutowiskach na początku XX wieku nie było parafii. Parafia znajdowała się w pobliskiej Polanie. W 1905 roku utworzono ekspozyturę parafii Polana w Lutowiskach. Administratorem został ksiądz Michał Huciński. Był bardzo zapobiegliwy i gdy brakło mu funduszy zebranych przez parafian, wyruszył na zbiórkę po całej Galicji, a nawet rozesłał listy do koronowanych głów Europy. Budowę kościoła rozpoczęto w 1911 roku, trzeciego września. Początkowo nie było chętnych do pracy, ale ksiądz Huciński własnym przykładem zmobilizował parafian. W 1913 roku erygowano parafię w Lutowiskach. Budowa kościoła trwała nieprzerwanie i w 1923 roku został poświęcony przez biskupa sufragana Karola Fiszera. Powstała przepiękna neogotycka budowla którą ozdobił także neogotycki ołtarz fundacji biskupa przemyskiego Anatola Nowaka. W latach 1944-1951 kościół całkowicie zdewastowali sowieci, używając go jako magazynu i stajni. Od 1951 do 1963 roku staraniem parafian kościół wyremontowano i zaczął ponownie funkcjonować.

Właściciele Lutowisk:

• Do 1533 - Piotr Kmita
• Do 1579 - Barbara z Herburtów (wdowa po Piotrze Kmicie)
• 1580 - Stanisław Herburt i Jan Barzy
• 1589 - Stanisław i Erazm Herburtowie
• 1620 - Iwan Polański
• 1663 - Rodzina Polańskich
• 1730 - Marianna i Szymon Urbańscy
• 1742 - Ludwik Urbański
• 1779 - Józef Górski
• 1819 - Ignacy Górski
• 1828-1848 - Józef Górski
• 1862 - Ksawery hr. Konarski
• 1868 - Franciszek hr. Konarski
• 1872 - rodzina Konarskich
• 1875 - na mocy ugody rodzinnej majątek przejmuje Stanisław hr. Konarski
• 1896 - Mendel Rand kupiec zydowski
• 1911 - 1939 majątek Lutowiska pozostawał w rodzinie Randów

Lutowiska latem, na trasie ścieżki "Trzy kultury"
foto: P. Szechyński

Lutowiska i okoliczne wzgórza można zwiedzić poruszając się trasą Ekomuzeum "Trzy kultury". Jest to znakowana ścieżka, na której znajduja się najciekawsze, zarówno pod względem przyrodnicznym jak i historycznym miejsca, oraz tablice z ich krótkim opisem. Co roku w lipcu odbywają się tu także Targi Końskie, które nawiązują do przedwojennej tradycji.

Zobacz także:

Kirkut w Lutowiskach
Cmentarz w Lutowiskach
Lutowiska - galeria zdjęć
Noclegi w Lutowiskach

Zbigniew Jantoń

Literatura:

Kryciński S., "Bieszczady Słownik Historyczno-Krajoznawczy, Cz I Gmina Lutowiska", W-wa 1995.

Niszczejący obecnie budynek Igloopolu - Wytwórnia wód gazowanych w Lutowiskach, 2019
foto: P. Szechyński

Chreptiów w Lutowiskach, 2016
foto: P. Szechyński

Lutowiska, obelisk w hołdzie pomordowanym przez ukraińskich nacjonalistów, 2014
foto: P. Szechyński

Lutowiska, dawniej było tu kino. Obecnie galeria ceramiki, rękodzieła, malarstwa, 2014
foto: M. Piela

Lutowiska, mogiła zbiorowa Żydów i Cyganów - ofiar terroru zamordowanych w 1943 roku przez hitlerowców, 2014
foto: M. Piela

Lutowiska, 2014
foto: M. Piela

Lutowiska, kościół rzymskokatolicki
foto: M. Piela

Lutowiska, ksiądz Michał Huciński - pierwszy proboszcz
foto: M. Piela

Lutowiska, grób księdza Hucińskiego
foto: M. Piela