» Miejscowości | Rajskie

Rajskie (Ralskie)

Rajskie - to niewielka obecnie miejscowość położona przy trasie małej obwodnicy bieszczadzkiej, nad malowniczą zatoką przy ujściu rzeki San do Zalewu Solińskiego. Obecnie posiada charakter typowo letniskowy.

Rajskie - widok z Hrabu na zatokę
foto: P. Szechyński

Podobnie jak dawne wsie Kmitów lokowane nad Sanem Rajskie posiada ciekawą przeszłość. Najstarsze ślady pobytu człowieka w tej okolicy sięgają czasów "kultury łużyckiej". Dawna osada istniała ongiś na dominującym nad Sanem stożkowatym wzgórzu Horbek (547 m n.p.m. - wyżej od ruin cerkwi), skąd rozciągał się rozległy widok na okolicę. Doliną Sanu prowadził wówczas szlak handlowy przechodzący przez bród w pobliżu Horbka na prawą stronę tej górskiej rzeki. Archeolodzy podczas powierzchniowych badań rozpoznawczych w 1951r. odkryli na Horbku prastarą ceramikę i znaleziska z okresu wczesnego średniowiecza, lecz wskutek braku środków na dalsze badania nie potwierdzili jednoznacznie istnienia grodu obronnego. Widok Horbka z samolotu wyraźnie sugeruje, że mógł tu istnieć kolejny z nadsańskich grodów wczesnośredniowiecznych. Wieś zmieniała wówczas nazwę z Ralskie (1425) na Rayskie (1436), Ralskye (1441), Ralszke (1482), Ralschkye (1489), Rayszkye (1493) i Ralskye (1530).

Rajskie - kapliczka na Hrabie. Rozebrana w 2010 ze względu na fatalny stan techniczny, została zrekonstruowana
foto: P. Szechyński

Pierwsza historyczna wzmianka o istniejącej wsi założonej na prawie wołoskim w sobieńskich dobrach Kmitów pochodzi z 1425 roku. Dowiadujemy się z niej, że przed sądem ziemskim w Sanoku "katolik Jan z Rajskiego zobowiązał się, że nie będzie mieszkał wspólnie z kobietą nie ochrzczoną, Wołoszką Tatianą (z którą przebywał od dłuższego już czasu) pod groźbą spalenia go ogniem bez osobnego dowodu".

Zapis sądowy z 1482r. wymienia m.in. Hrycia, kniazia z Rajskiego (ławnika sądu leńskiego wsi prawa wołoskiego w Lesku) i Jaromira, kniazia z Chrewtu, zaś w 1493r. w źródłach występuje też pop Baytko z dziećmi Łukaszem, Bartkiem i Iwankiem. Nieco później w 1508r. sołtysem wsi był Roman z Rajskiego a w 1526r. źródła wymieniają w niej dworzyszcza wołoskie, sołtysa, popa, czynny młyn i 7 łanów uprawianej ziemi.

Rajskie, dzisiejsze zabudowania wsi
foto: P. Szechyński

Z kolejnych dokumentów dowiadujemy się, że w 1540 r. kniaź z Rajskiego Sawko założył Ralską Wolę, czyli dzisiejszy Sawkowczyk, a w latach 1606 - 1652 aktywnym kupcem był Kopka z Rajskiego sprzedający chmiel i wino na jarmarkach w Lesku, w Birczy, w Krakowie, a nawet w Pradze i w Norymberdze.

Do 1580 roku wieś była własnością Kmitów, a następnie przeszła w posiadanie Stadnickich, Herburtów, Romerów, Cetnerów i Ossolińskich. Podczas najazdu tatarskiego w 1672r. dobra Romerów zniszczyli ordyńcy uprowadzając mieszkańców wraz z dobytkiem do niewoli, a we wsi ocalały tylko 4 domy. Z czasem zaludniła się ponownie po ściągnięciu nowych osadników.

Rajskie, kapliczka na Hrabie po remoncie
foto: P. Szechyński

Na początku XVIII w. we wsi należącej do Aleksandra Cetnera istniała stara drewniana cerkiew greckokatolicka pw. męczennicy św. Paraskiewy, dwór i przy nim kaplica rzymskokatolicka z kopią słynącego łaskami obrazu Matki Bożej z Tuchowa, przyciągająca liczne rzesze pielgrzymów. Do dziś nie wiemy kto ufundował tę kaplicę łacińską i zamówił kopię wizerunku "Matki Bożej z Tuchowa". Być może ktoś z dzierżawiącej wieś rodziny Romerów lub wspomniany wcześniej majętny kupiec Kopka z Rajskiego?

Rosnący kult obrazu "rajskiej madonny", liczne cuda i łaski oraz sprawowanie liturgii w kaplicy przez nieznanych wędrownych kapłanów zaniepokoiły proboszcza łacińskiego w Hoczwi. Być może przyczynił się on do wydania przez administratora biskupstwa przemyskiego kanonika Łukasza Czermińskiego w dniu 26 VIII 1709r. w Brzozowie zakazu odprawiania nabożeństw w kaplicy w Rajkiem i pod pretekstem odprawienia specjalnego nabożeństwa do Matki Bożej zabrał obraz wraz z ozdobami do swojego kościoła parafialnego w Hoczwi. Fakt ten odnotowano w inwentarzu kościoła i w kronice parafii hoczewskiej. Posiadanie świętego obrazu pozwalało na błogosławienie wiernych z terenu rozległej terytorialnie parafii, przyciągnięcie pielgrzymów, przynosiło rozgłos i dochody. Po podstępnym i bezprawnym wykradzeniu cudownego obrazu z kaplicy dworskiej właściciele Rajskiego zaczęli zabiegać u władz kościelnych o jego zwrot.

Rajskie, opuszczone budynki stajni, 2010
foto: P. Szechyński

W dniu 30 lipca 1745r. na prośbę ówczesnej właścicielki dóbr Teresy Ossolińskiej ze Stadnickich, kaplicę w Rajskiem wizytował ordynariusz diecezji łacińskiej, niezwykle aktywny biskup Wacław Hieromin Sierakowski. Miał on podjąć decyzję o powrocie słynącego łaskami obrazu "rajskiej madonny" z kościoła w Hoczwi do kaplicy w Rajskiem i załagodzić trwający od wielu lat spór właścicieli wsi z proboszczami z Hoczwi. W swojej relacji biskup odnotował istnienie małej ciasnej kaplicy w pobliżu miejsca po spalonej kaplicy łacińskiej. Powrót obrazu do Rajskiego uzależnił stworzeniem odpowiednich warunków dla słynącego łaskami wizerunku "rajskiej madonny", tj. wybudowania dużej kaplicy lub kościoła mogącego pomieścić licznych pielgrzymów i ustanowienia stałego kapłana. W trosce o dalszy rozwój kultu nakazał proboszczowi hoczewskiemu założenie księgi i wpisywanie w niej zaprzysiężonych zeznań o cudach i łaskach otrzymywanych przez wiernych od Boga za wstawiennictwem "Matki Bożej". Jednak kult "Matki Bożej" w Hoczwi nie rozwinął się, a słynąca łaskami "rajska madonna" nigdy nie wróciła do Rajskiego. Namalowany na płótnie farbami olejnymi oryginalny obraz o wymiarach 140 x 110 cm znajduje się dziś w Muzeum Narodowym w Krakowie (nr inw. MNK I-137) podarowany tej placówce w 1902r. przez Stanisława Żarewicza, który pozyskał zniszczony i nieużywany już w kościele obraz po wykonaniu jego kopii w 1895 r. umieszczonej w bocznym ołtarzu.

Rajskie, z lewej Hrab, z prawej łąki zwane Jutryna
foto: P. Szechyński

W 1773 r. (tuż po I rozbiorze Polski) właścicielem dóbr był Józef Ossoliński, wojewoda wołyński a przy dworze nadal funkcjonowała kaplica rzymskokatolicka wzmiankowana w 1775r.

Początkiem XIX w. Rajskie było już dużą jak na owe czasy wioską. Z danych wojskowego spisu konskrypcyjnego sporządzonego dla potrzeb armii austriackiej w 1816 r. dowiadujemy się, że były w niej 72 domy, w których mieszkało 145 rodzin (w tym 1 duchowny, 2 szlachty i 1 urzędnik). Na 61 chłopów zdolnych do służby wojskowej 50 było całkiem niezdolnych, 2 mniej użytecznych, 4 czasowo zwolnionych, 1 wdowiec z dziećmi bez opieki. Nikogo ze wsi nie powołano wówczas do jej odbycia, a 1 chłopa przeznaczono do posługi transportu i załadunku. Na ogólną liczbę 463 mieszkańców we wsi było 235 kobiet i dziewcząt, 105 mężczyzn żonatych, 123 mężczyzn nieżonatych lub wdowców, 29 chłopców w wieku 15 - 17 lat i 76 chłopców w wieku do 14 lat. Podczas spisu 1 osoba nieobecna znajdowała się w cyrkule leskim, 4 poza granicami cyrkułu. Z inwentarza żywego odnotowano: 82 woły, 56 krów, 7 owiec i tylko 5 koni (w tym 2 wałachy i 3 klacze). Prawdopodobnie wojny napoleońskie spowodowały ich zabranie dla potrzeb armii.

Rajskie, zatoka. Z lewej Horbek
foto: P. Szechyński

W połowie XIX wieku wieś dzierżawił Teofil Romer, uczestnik powstania w 1846r., skazany za udział w nim na 12 lat twierdzy.

Patriotyzm u ludności polskiej był wielki i mieszkańcy Rajskiego nie szczędzili ofiar dla Ojczyzny. W 1863r. paroch z Rajskiego ks. Kuryło Czajkowski poświęcił w cerkwi Polakom wyruszającym do powstania styczniowego sztandary i broń, za co był przez 6 tygodni więziony w Sanoku. Podczas powstania zginął bohaterską śmiercią w Sandomierskiem syn zarządcy tutejszego majątku Ksawery Antoni Romer, urodzony w Rajskiem.

Kapliczka Dubowa w Sakowczyku. Figura z Rajskiego - pierwotnie stała na postumencie przed klasztorem w Rajskiem
foto: Justyna Szechyńska

W 1870r. majątki Rajskie, Sakowczyk, Studenne i Jaworzec po Karolu hr Łosiu przeszły w równych częściach na jego spadkobierców: Urszulę z hr. Łosiów hr. Golejewską, Andrzeja hr Łosia, Jadwigę z hr. Łosiów hr. Bobrowską, Julię hr. Łoś i Bronisława hr. Łosia. Z upływem lat między rodzeństwem dochodziło do regulacji spadku po ojcu.

Rajskie i Studenne były wsiami z naturalnymi wyciekami oleju skalnego. W 1870r. pierwsze badania geologiczne przeprowadził w nich C. M. Paul odnotowując istnienie obfitych naturalnych wycieków. Wówczas właścicielka majątku Urszula z hr. Łosiów hr. Golejewska założyła tutaj kopalnię ropy naftowej rozpoczynając ich eksploatację. Na prawym brzegu Sanu (w najstarszej dziś części kopalni) powstały szyby o nazwach: Urszula, Wanda, Tadeusz, Maria, Tony, Regina wziętych od imion współwłaścicieli kopalni i właścicieli majątku przed jego rozdrobnieniem. W 1880r. odwiercono szyb o nazwie Bronisław, a w 1884r. wykonano trzy dalsze odwierty ropy naftowej, które zapoczątkowały rozwój kopalni na większą skalę. W tym też pomyślnym dla rozwoju wsi i majątku ziemskiego okresie (w latach 1872 - 75 r.) wybudowano na skraju Horbka cerkiew murowaną, którą odnawiano w 1898r.

Rajskie, widok od kapliczki - strzałką zaznaczono miejsce po cerkwi i cmentarz
foto: P. Szechyński

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego podaje, iż w 1888r. Rajskie liczyło 111 domów, 772 mieszkańców (Sakowczyk 26 domów i 198 mieszkańców), a w posiadłości Urszuli hr. Golejewskiej znajdowały się dodatkowo 4 domy z 21 mieszkańcami.

W 1891r. zmarła bezpotomnie ostatnia właścicielka majątku w Rajskiem Urszula z Łosiów hr. Golejowska. Ofiarowała ona cały swój klucz dóbr w Rajskiem z posiadłością w Jaworcu i łąkami w Studennem siostrom szarytkom ze Zgromadzenia św. Wincentego a, Paulo ze Lwowa. W zamian za to nadanie siostry miały zaopatrywać w żywność szpital w Sanoku, opiekować się biednymi w parafii i założyć ochronkę dla dzieci. W przejętym na cele budynku zakonnego dworze krytym gontem zamieszkało 6 sióstr. Urządziły one klasztor i ochronkę dla dzieci, prowadziły uprawę winnej latorośli, wypasały jałówki na pastwiskach w Studennem, dzierżawiły chłopom łąki w Rajskiem, hodowały ponad 100 krów, utrzymywały 10 par koni z zatrudnionymi wozakami, dostarczały systematycznie żywność do szpitala sanockiego i zajmowały się majątkiem aż do 1945r. W dworze miały też kaplicę łacińską, którą obsługiwali najczęściej przysyłani tutaj na leczenie kapłani chorzy na gruźlicę. Korzystając z troskliwej opieki sióstr i zdrowego powietrza mieli wracać do zdrowia.

Rajskie, punkt widokowy na trasie ścieżki turystycznej
foto: P. Szechyński

Podczas I wojny światowej miejscowość była widownia krwawych walk i potyczek między wojskami rosyjskimi a austriackimi. Większe potyczki miały miejsce w październiku 1914r. podczas ofensywy rosyjskiej na Otryt. Pod koniec lutego 1915r. (podczas srogiej zimy) elitarne jednostki austriackie (bataliony strzelców cesarskich) usiłowały przedostać się tędy z odsieczą do oblężonej twierdzy przemyskiej. Po szturmie na pozycje rosyjskie w Chrewcie i odparciu ataku kawalerii kozackiej w Olchowcu "strzelcy cesarscy" zajęli Rajskie, Horodek i Solinę zadając Rosjanom duże straty. Zginęło wówczas wielu żołnierzy rosyjskich i Kozaków.

Jeden z nagrobków na cmentarzu w Rajskiem
foto: P. Szechyński

W wolnej Polsce w 1921r. wieś liczyła 128 domów i 740 mieszkańców (w tym według wyznania: 676 unitów, 6 łacinników i 58 Żydów wyznania mojżeszowego). W okresie międzywojennym (1918 - 1939) Polacy i Rusini żyli w zgodzie a w cerkwi odprawiał nabożeństwa dla katolików ks. Jan Siuzdak, rzymskokatolicki proboszcz z Wołkowyi i kandydat na ołtarze. W 1928r. siostry przebudowały dwór na klasztor, doprowadziły do niego wodę rurami ze źródełka na stoku, wokół dworu i zabudowań folwarcznych urządziły ogrody i sady, założyły kolejne stawy rybne i pielęgnowały park podworski ze starymi lipami. Ich grunty rolne rozłożone na równinie nad Sanem wokół Horbka i dobrze uprawiane dawały znakomite plony. Dzięki temu można było promować wśród miejscowych chłopów nowoczesne metody hodowli i uprawy ziemi. Do sióstr należały też lasy na Tołstej, Otrycie i Roztoce, z których sprzedawały pozyskiwane drewno. Dzięki temu stać je było na zbudowanie czworaków dla biednych, w których zakwaterowały potrzebujące opieki i ubogie rodziny. Dawały też ludziom pracę na folwarku, zajmowały się leczeniem chorych i naprawiały nawet lokalne drogi. W 1931 roku we wsi i jej przysiółkach było już 179 domów i 1147 mieszkańców.

Kapliczka na Hrabie w Rajskiem
foto: P. Szechyński

We wrześniu 1939 r. część Rajskiego i majątku sióstr szarytek znalazła się w sowieckiej strefie okupacyjnej za Sanem, w tym większość lasów należących do klasztoru. Rosjanie tworząc kilkumetrowej szerokości bezludny pas graniczny wysiedlili w nieznane mieszkańców tej części wsi. W niemieckiej strefie okupacyjnej gestapo założyło placówkę w zabudowaniach folwarku. Niemcy odnosili się do sióstr dość życzliwie i byli zdumieni ich dobrą znajomością języka niemieckiego. W latach 1941 - 42 przy pomocy powołanej policji ukraińskiej zlikwidowali wszystkich Żydów (około 50 osób). W 1941r. policjanci ukraińscy aresztowali także dwóch pracowników kopalni ropy (Józefa Michniaka i Rudolfa Linhardta) przekazując ich do gestapo w Sanoku. Po serii brutalnych przesłuchań zostali wywiezieni do Oświęcimia i tam straceni. Bardzo życzliwie odnosił się do katolików w latach okupacji greckokatolicki proboszcz Rajskiego ks. Boziuk, który jako jedyny w okolicy kapłan ukraiński rozmawiał z księżmi polskimi i Polakami po polsku.

Rajskie
foto: P. Szechyński

Z powodu uszczuplenia ilości gruntów, lasów i dochodów siostry zredukowały w majątku ilość bydła do 30 krów i do końca wojny gospodarowały w Rajskiem. Śmiertelne niebezpieczeństwo zawisło nad nimi w czerwcu 1944r. podczas napadu grupy banderowców na Ochronkę. Prowadzone na rozstrzelanie wraz z wikarym z Wołkowyi ks. Kazimierzem Kramarczykiem zostały w ostatniej chwili uratowane przez wstawiennictwo greckokatolickiego proboszcza ks. Boziuka. Początkiem tego roku zginęła uprowadzona do lasu przez ukraińskich nacjonalistów 4-osobowa rodzina Uhałów wraz z dziećmi. W sierpniu 1944r. oddział partyzancki Mikołaja Muchy Kunickiego zniszczył zabudowania folwarczne, w których gospodarzyli Niemcy. Pozostała część wsi nie ucierpiała wiele w czasie okupacji, lecz pewne zniszczenia przyniosło jej dość spektakularne wyzwolenie.

W dniu 19 września 1944r. oddziały 237 dywizji piechoty dowodzonej od tego dnia przez nowego dowódcę płk. M. Tetienko nacierając 3 pułkami w centrum zajęły Zawóz, a na lewym skrzydle Rajskie. Dywizja ta wchodziła w skład 30 korpusu piechoty (dow. gen. mjr. G. Łaźko) 1 armii gwardii (dow. gen płk. Andriej Greczko) IV Frontu Ukraińskiego (gen. armii Iwan Pietrow). Wówczas jednostki niemieckiej 168 dywizji przeprowadziły gwałtowny kontratak spychając pułk 237 dywizji na wzgórza nad Sakowczykiem. Przez 3 dni aż do 22 IX toczyły się u podnóża Tołstej i Otrytu zacięte walki. Zginęło w nich wielu żołnierzy po obu walczących stronach. Dopiero 23 IX Niemcy zostali ponownie wyparci z doliny Rajskiego za Otryt w dolinę Sanu.

Po wyzwoleniu z powodu zniszczenia dachu cerkwi podczas walk frontowych w kaplicy klasztornej odprawiano nabożeństwa w obu obrządkach aż do 1947r. i całkowitego wysiedlenia ludności. Stacjonujące w pobliskich lasach i wsiach sotnie UPA siały terror pozbawiając życia kolejne rodziny i osoby. W grudniu 1944 r. bojówkarze SB-OUN kazali miejscowej Ukraince zamordować własnego męża Polaka grożąc zabiciem jej i dwójki małych dzieci. Ta rzuciła się na nich wskutek czego zginęła cała rodzina. W tej sytuacji siostry w obawie przed kolejnymi represjami sotni UPA opuściły klasztor, przenosząc się do Sanoka, Krakowa i Kalwarii Zebrzydowskiej. Ich budynek zajęli milicjanci, a po nich żołnierze WOP urządzając tutaj strażnicę nad Sanem. Od marca do maja 1945r. nacjonaliści ukraińscy zamordowali we wsi trzy dalsze osoby: sołtysa Polaka, 24-letniego młodzieńca Kochanowskiego i 47-letniego Józefa Leszczyńskiego, a w grudniu 1946r. dwie rodziny ukraińskie pod zarzutem współpracy z Wojskiem Polskim.

W okresie tym wyludniona i spalona została też wieś. Większość rodzin wyznania greckokatolickiego wysiedlono wiosną 1946r. na Ukrainę a 24 maja o godz. 23.15 czota 507 z oddziału U-3 spaliła 130 gospodarstw w wysiedlonej wsi Rajskie. W wyniku akcji dywersyjnej UPA i walk z oddziałami wojska polskiego w okolicznych lasach pozostałych mieszkańców Rajskiego wysiedlono pod koniec kwietnia 1947r. pod konwojem wojska do stacji Lesko-Łukawica, a następnie przewieziono koleją do powiatu gryfickiego, Pustowa i Rewala w Olsztyńskiem. W opuszczonej wsi pozostały zabudowania klasztoru, kopalni, nieco zniszczona cerkiew i kilkunastu mieszkańców obsługujących kopalnię ropy. Nie wiadomo co stało się z wyposażeniem kaplicy dworskiej po przeniesieniu strażnicy WOP.

Na opuszczonych gruntach założono PGR i w przejętym na własność państwa klasztorze zamieszkali robotnicy rolni. Po powrocie z zabawy sylwestrowej w Wołkowyi w dniu 1 stycznia 1954r. nieostrożnie rozpalając w piecyku zaprószyli ogień, który strawił drewniany budynek klasztoru wraz z ich dobytkiem. Później pasterze urządzili sobie w opustoszałej cerkwi unickiej stajnię dla owiec (nie rozumieli istoty obrządku unickiego) doprowadzając do poważnych zniszczeń obiektu. W dniu 24 III 1980r. ubecy z polecenia władz partyjnych województwa krośnieńskiego wysadzili cerkiew w powietrze, aby nie dopuścić do utworzenia w niej kościoła. Mieszkańcy Rajskiego wraz z ks. Stanisławem Szczepańskim, dziekanem z Wołkowyi zabiegali wówczas o zgodę na remont świątyni. Pozostały po niej gruzy na przy cerkiewnym cmentarzu, gdzie odnaleźć jeszcze można kilka starych nagrobków.

Więcej na ten temat: Cmentarz i miejsce po cerkwi w Rajskiem

Dziś przybywający do Rajskiego turyści mogą korzystać z letniej bazy domków wczasowych Sanockiego Przedsiębiorstwa Nafty i Gazu, z czynnego latem kąpieliska nad zalewem solińskim i wypożyczalni sprzętu pływającego oraz nowego całorocznego obiektu noclegowego "Caritas" - Centrum Wolontariatu Archidiecezji Przemyskiej. We wsi jest też nowy kościół rzymskokatolicki, kilka gospodarstw agroturystycznych i kwater prywatnych, niewielki sklep i bar (czynne latem). Stowarzyszenie rozwoju wsi "Rajska Dolina" podejmuje szereg inicjatyw w celu utworzenia Ekomuzeum "Rajska Dolina" siłami tej niewielkiej społeczności lokalnej.

Ciekawostki:

W latach 70 XXw. mieszkali w Rajskiem gen. Zygmunt Berling (1896-1980), dowódca I Armii WP i płk Józef Pawłusiewicz, autor książki "Na dnie jeziora", który przeniósł się tutaj po zalaniu Łęgu.

Do niedawna na plebanii w Rajskiem przebywał ks. Stanisław Szczepański, emerytowany dziekan, budowniczy nowych kościołów w Wołkowyi, Bukowcu, Zawozie, Werlasie i w Rajskiem, a także doświadczony kapelan myśliwych, który wspaniale opowiadał o lesie i mieszkańcach karpackiej puszczy. Dziś przebywa w domu księży emerytów.

Warto zobaczyć:

1. Panoramę Jeziora Solińskiego z odkrytego grzbietu nad rzymskokatolickim kościołem filialnym parafii w Wołkowyi.
2. Retorty prowadzące suchą destylację węgla (3 miejsca) przy małej obwodnicy.
3. Malowniczy przełom Sanu pomiędzy Tołstą, a pasmem Otrytu.
4. Uroczą dolinę po nieistniejącej wsi Studenne, gdzie zimą spotkać można żubry.
5. Ruiny miejscowej cerkwi parafialnej wysadzonej w powietrze 24 marca 1980 roku.
6. Kurhan, będący pamiątką po istniejącym tutaj wczesnośredniowiecznym grodzisku. 7. Pozostałości kopalni ropy naftowej w południowej części wsi.
8. Malowniczą kapliczkę na cyplu jeziora w pobliżu dawnego domu gen. Zygmunta Berlinga.
9. "Skałę Dobosza" pod szczytem Szczołb (713 m) w masywie Otrytu.
10. Jedno z najlepszych łowisk wędkarskich w Bieszczadach, przy ujściu Sanu do jeziora Solińskiego.

Zobacz także:

Kapliczka na Hrabie (na Skale)
Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna Rajskie - Studenne (most)
Rajskie - noclegi
Wołkowyja noclegi
Solina noclegi

Stanisław Orłowski

Rajskie
foto: P. Szechyński

Rajskie, widok z Hrabu
foto: P. Szechyński

Rajskie, widok z Hrabu
foto: P. Szechyński

Rajskie, widok z Hrabu
foto: P. Szechyński

Rajskie, widok od cmentarza
foto: P. Szechyński

Rajskie, wyschnięta zatoka w okresie jesiennym. Niewielki ciek na wprost to San, 2013
foto: P. Szechyński

Rajskie, widok z Hrabu na zatokę w okresie suszy. Na wprost cerkiewne wzgórze. Koryto Sanu normalnie jest niewidoczne, 2013
foto: P. Szechyński

Rajskie, Zalew Soliński podczas suszy w roku 2013
foto: P. Szechyński

Bibiografia:

1. Augustyn Maciej, Mieszkańcy Bieszczadów w powstaniu styczniowym, Bieszczad nr 6, Ustrzyki Dolne 1999, s. 157., tenże, Początki górnictwa naftowego w Bieszczadach, Bieszczad nr 7, Ustrzyki Dolne 2000, s. 251.
2. Bieszczady. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Oficyna Wydawnicza "Rewasz" (Wydanie dziesiąte aktualizowane), Pruszków 2004, s. 344-345.
3. Bulzacki Krzysztof, Komański Henryk, Siekierka Szczepan, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939-1947, Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów we Wrocławiu, Wrocław 2006 s. 400.
4. Cetera A, Ginalski J. Okoński J. Szpunar A., Archeologiczne odkrywanie Bieszczadów W: Bieszczad 7, Ustrzyki Dolne 2000, s. 20-21.
5. Codello Aleksander, Działalność Juliana Goslara w sanockiem w świetle jego spuścizny pisarskiej (1845 - 1848), "Rocznik Sanocki" 1967, s. 167 - 189. Autor podaje galerię szlachty bieszczadzkiej według notatek Zygmunta Kaczkowskiego.
6. Dekanatus Sanocensis, Acta Visitationis 1745, s. 101-102, 108, 123).
7. Fastnacht Adam, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, Część 1 (A - I), Do druku przygotowali Anna Fastnacht-Stupnicka i Antoni Gąsiorowski, Brzozów 1991, s.
8. Garbowski Henryk, Zanim doszło do Akcji "Wisła", OW "Ajaks", Pruszków 2000.
9. Hoczew. Inwentarz Kościoła, TPNI 79/1 Archiwum Diecezjalne w Przemyślu.
10. Kłos Stanisław, Bieszczady, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003, s. 99-100.
11. Marszałek Juliusz, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 1993, s. 188.
12. Misiło Eugeniusz, Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944 - 1946, Tom 2. Dokumenty. Oficyna Wydawnicza "Archiwum Ukraińskie", Warszawa 1999 s. 174, 177.
13. Motyka Grzegorz, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943-1948, Oficyna Wydawnicza "Wolumen", Warszawa 1999 s. 246.
14. Pawłusiewicz Józef, Na dnie jeziora, LSW Warszawa 1981,
15. Pisuliński Jan, Przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do USRR w latach 1944-1947, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009 s. 465-466.
16. Potocki Andrzej, Wokół bieszczadzkich zalewów. Przewodnik z legendami, Krosno 2001, s. 136-139.
17. Półćwiartek Józef, Zniszczenia ostatniego najazdu tatarskiego w 1672r. na obszarze ziemi sanockiej, Rocznik historyczno-Archiwalny 1994, Tom VII - VIII, s. 36, 33-42.
18. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich..., Warszawa 1888, T. IX, s. 499.
19. Wieczorkowski Stanisław, Krótka historia przemysłu naftowego w Bieszczadach, "Połoniny" 1979, s. 42-47.
20. Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności cywilnej w południowo-wschodniej Polsce (1942-1947), Polski Związek Wschodni w Przemyślu, Przemyśl 2001 s. 105, 118, 138, 214.
21. Żaki Aleksander, Mapa archeologiczna powiatu sanockiego i leskiego, W: Sprawozdania PAU 1951, nr. 10; Grodziska nad Górnym Sanem. Z najnowszych badań w województwie rzeszowskim, "Z otchłani wieków", R. XX 1951, s. 187-189. Karpacka ekspedycja archeologiczna w latach 1951 - 1955, sprawozdania Archeologiczne T. V, Wrocław-Kraków 1959, s. 193-212.
22. Żmijski Janusz, Przewodnik "Siedem dni w Rajskiem".