Fauna Bieszczadów | Wąż Eskulapa

Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus)

Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus) jest największym i jednocześnie najrzadszym z węży występujących w Polsce, gdzie jego siedliska znajdują się obecnie prawdopodobnie wyłącznie w Bieszczadach i Górach Sanocko-Turczańskich (dawniej występowanie tego gatunku notowano na pograniczu Beskidu Sądeckiego i Gorców). Stanowiska bieszczadzkie są zatem jedynymi pewnymi, nie można jednak w 100% wykluczyć, że nie występuje w innych miejscach.

Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus)
foto: P. Olejnik

Niewielka populacja tego węża związana jest zarówno z ekspansją człowieka, jak i brakiem wystarczającej ilości miejsc do inkubacji jaj. Jest to wąż raczej ciepłolubny, któremu sprzyja klimat południowy - stąd jego liczebność w innych krajach jest znacznie wyższa. Szacuje się, że w Polsce żyje od 100 do 200 osobników węża Eskulapa, przy czym stabilna populacja w dolinie Sanu (Nadl. Lutowiska) liczy ok. 80 sztuk. Pozostałe pojedyncze występowania stwierdzono m.in. w Nadleśnictwie Stuposiany, Cisna, Baligród i Komańcza a także po północnej i wschodniej stronie Zalewu Solińskiego (Nadl. Ustrzyki Dolne).

W Bieszczadach gad ten występuje głównie w dolinie Sanu pod Otrytem, na odcinku od mostu w Rajskiem po Dwerniczek. Sprzyjają temu liczne w tej okolicy, rozległe polany i łąki, osuwiska, nieczynny kamieniołom oraz pozostałości dawnych zabudowań, które stwarzają mu liczne kryjówki. Kamienne ruiny w postaci resztek podmurówek, piwnic, ruin cerkwi czy dzwonnic, itp., spotykamy m.in. w Studennem, Tworylnem, Krywem, Hulskiem czy Ruskiem. Eskulap nie stroni także od siedzib ludzkich, ale prowadzi skryty tryb życia. Przez szereg lat można było go obserwować m.in. na drewnianym dachu minibaru w Sękowcu, gdzie dość często wychodził się wygrzewać. Ogółem na tym terenie stwierdzono ok. 30 stanowisk.

Wąż Eskulapa
foto: P. Olejnik

Wąż ten należy do rodziny połozowatych, podobnie jak pozostałe występujące u nas węże: zaskroniec i gniewosz plamisty. Osiąga ponad 200 cm długości, jednak w Polsce takich okazów nie stwierdzono. Najdłuższy zmierzony miał 160 cm. Samce są od samic dłuższe. Jego ofiarami padają przede wszystkim myszy, jaszczurki, jaja, pisklęta i małe węże. Zdobycz chwyta pyskiem, dusi i połyka - nie jest jadowity. Rozmnaża się w maju i czerwcu, kiedy to przypada pora godowa. Samica składa jaja we wrześniu, przeciętnie kilka do kilkunastu sztuk.

Eskulap jest dość łatwy do rozpoznania, szczególnie osobniki dorosłe, które mają barwę oliwkowo-brązową i sporo wyraźnych jasnych plamek. Brzuch jaśniejszy, barwy na ogół blado-żółtej (słomkowej).

Wąż Eskulapa jest wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt z kategorią zagrożenia CR, co oznacza: critically endangered - krytycznie zagrożony. Figuruje również w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych.

W latach 1997-2004 prowadzono prace inwentaryzacyjne, których celem było ustalenie stanowisk gadów oraz charakter ich występowania. Zwracano również uwagę na procesy mogące wpływać w sposób zarówno kreatywny, jak też ujemny na ich populacje. Obszerny opis prowadzonych badań oraz wniosków znaleźć można w Rocznikach bieszczadzkich nr 15, w tekście Jacka Błażuka "Herpetofauna doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych. Gady.", do lektury którego zachęcamy zainteresowanych szerzej tym tematem. Poniżej kilka krótkich fragmentów wspomnianego tekstu:

Kamienny kopiec. Tworylczyk.
foto: M. Piela

"W trakcie prac inwentaryzacyjnych spenetrowano dolinę Sanu od przełomu przygranicznego w okolicy Smolnika do mostu w Rajskiem, czyli do miejsca tzw. cofki Jeziora Solińskiego. Kontrolą objęto również całe doliny (względnie środkowe i przyujściowe fragmenty) następujących potoków: Smolnik, Wołosaty, Dwernik, Głęboki, Rzeka, Hylaty, Hulski i Tworylczyk. W części prawobrzeżnej Sanu oparto się o stok Otrytu z kulminacjami Trohańca, Otrytu Górnego i Hulskiego. W części lewobrzeżnej granicę terenu inwentaryzowanego poprowadzono, z pewnymi odstępstwami, po graniach Łysani, Czereśni, Czereszenki, Kosowca, Dwernika-Kamienia, Jawornika, Magurki, Stołów, Bukowiny, Żołobiny, Połomy i Tołstej, w niektórych przypadkach stanowiących jednocześnie granice wododziałowe. [...]

Gatunek węża (Eskulapa - red.) stwierdzony na 29 stanowiskach, najczęściej między Zatwarnicą i Sękowcem a Rajskiem. Rzadziej odnotowywany w pobliżu miejscowości Chmiel. Trzech pojedynczych stwierdzeń dokonano w południowo-wschodniej części doliny Sanu (okolice Dwernika, Dwerniczka oraz Smolnika - Procisnego). W dwóch ostatnich przypadkach znaleziono odpowiednio fragment wylinki z przedniej części tułowia oraz martwego osobnika na drodze, prawdopodobnie zabitego przez samochód. Większość stanowisk, gdzie dokonano stwierdzeń, leżała na terenach położonych poniżej 650 m n.p.m., tylko jedno znajdowało się powyżej tej wysokości (zbocze Otrytu na wysokości ok. 700 m n.p.m.[...]

Kamienie i trociny. Tworylne.
foto: M. Piela

Notowań dokonano w środowiskach o różnym stopniu przekształceń antropogennych - na terenie osad ludzkich i w ich pobliżu, poboczach dróg, w miejscach wypału drewna, nieczynnych kamieniołomach oraz na łąkach (wyłączonych z użytkowania lub koszonych). Stanowiska znajdujące się na siedliskach naturalnych to obrzeża lasów, bardzo rzadko wnętrza lasów, a przede wszystkim skaliste urwiska nad Sanem. W trakcie długotrwałych upałów spotykano węże przebywające w Sanie tuż przy brzegu (4 przypadki), a dwukrotnie obserwowano je jak przepływały rzekę (okolice Tworylczyka i Rajskiego). Węże były przywiązane do swoich kryjówek - te same osobniki odnajdywano w tym samym miejscu przez 2-3 kolejne lata. W jednym przypadku dorosły samiec obserwowany na stoku Otrytu w pobliżu Krywego, został w następnym roku stwierdzony po drugiej stronie Sanu w okolicy Hulskiego (ok. 2,3 km w linii prostej).[...]

Węże Eskulapa czasem można spotkać na drogach
foto: M. Piela

Na wszystkich stanowiskach stwierdzono ogółem 76 osobników tego gatunku, w tym 37 młodych i 39 dorosłych.[...] Największym osobnikiem okazał się samiec o długości 160,0 cm (masy ciała nie zdołano zmierzyć, ponieważ przekraczała górny zakres wskazań posiadanego sprzętu - > 500g). Najdłuższa samica miała 135,2 cm i ważyła 410 g. Większość samców mieściła się w klasie długości 120,1-130,0 cm, samic - 110,1-120,0 cm.[...]

W trakcie prowadzonych obserwacji okazało się, że wąż Eskulapa prowadzi bardzo skryty tryb życia. Wielu stwierdzeń dokonano odwracając rozmaitego rodzaju przedmioty leżące na ziemi. Na 478 spotkań z tymi wężami w 118 przypadkach zlokalizowano je w różnego rodzaju kryjówkach. W pobliżu osad ludzkich były to głównie sterty dykt, pap, desek, często przemieszanych z trocinami lub gnijącym sianem oraz odpadami z gospodarstw domowych. Węże przebywały czasem wraz z potencjalnymi ofiarami - jaszczurkami żyworodnymi, padalcami, zaskrońcami lub płazami (żaba trawna Rana temporaria).[...] W trakcie prac inwentaryzacyjnych znaleziono 11 złóż jaj węża Eskulapa.[...] Jaja składane były w stertach trocin lub gnijącej słomy, czasem wspólnie z zaskrońcem zwyczajnym. [...]

Wśród obserwowanych węży większość charakteryzowała się typowym ubarwieniem i plamistością, tylko kilka osobników dorosłych w przedniej części tułowia posiadało słabo wyodrębnione jaśniejsze i ciemniejsze smugi. Z reguły u samców liczba białych plamek na tułowiu była większa." (Błażuk, 2007).

Tablica edukacyjna w Sękowcu w dolinie Sanu
foto: P. Szechyński

Celem ochrony tego cennego gatunku w dolinie Sanu, od kilku lat prowadzone są działania mające na celu utrzymać obecną populację oraz przyczynić się do jej wzrostu. W dniu 1 kwietnia 2011 roku rozpoczęto realizację projektu "Czynna ochrona węża Eskulapa w Bieszczadach Zachodnich". Termin zakończenia realizacji projektu przewidziano na 31 marca 2014 r. Dla zwiększenia i utrwalenia efektów dotychczas przeprowadzonych działań ochronnych duże znaczenie ma rozbudowa kopców przygotowanych w 2009 r. w Bieszczadach, poprzez dosypanie trocin i gałęzi, stworzenie pniakowisk oraz odsłonięcie i doświetlenie terenu. Podjęte działania bezwzględnie wymagają kontynuacji (np. poprzez stałe uzupełnianie kopców o nowy substrat) oraz monitoringu. Planowane są również tablice informacyjne dotyczące ochrony węża Eskulapa , mające na celu podniesienie świadomości społecznej. Szczegółowe informacje znajdują się na stronie projektu: www.iop.krakow.pl/eskulap, do odwiedzenia której zachęcamy.

Wspomniane wyżej sztuczne stanowiska zlokalizowane są często przy polnych drogach, którymi poruszają się również turyści. Nie każdy wie, do czego służą sterty kamieni oraz kupki trocin oraz stosy gałęzi. Niektóre ogrodzone są siatką. Pamiętajmy, aby zostawić je w spokoju. Tego typu kopce, mające pomóc m.in. w rozrodzie węża Eskulapa oraz dające mu schronienie, spotkamy m.in. w Tworylnem, Tworylczyku oraz innych miejscach na terenie rezerwatu "Krywe".

W roku 2013 i 2014 ustawione zostały w kilkunastu miejscach w Bieszczadach obrotowe tablice edukacyjne poświęcone czynnej ochronie węża Eskulapa realizowanej przez Instytut Ochrony Przyrody PAN, współfinansowane z projektów unijnych. Można z nich w terenie zapoznać się w skrócie z tym ciekawym gatunkiem. Tablice takie stoją m.in. w Procisnem, Sękowcu, Studennem i przy drodze do Łopienki.

opracowanie: P. Szechyński

Bibliografia:

1. Błażuk J., "Herpetofauna doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych. Gady.", Roczniki Bieszczadzkie, 15(2007), s. 181-229.

Poniżej kilka zdjęć węża Eskulapa oraz różnego rodzaju kopców:

Wąż Eskulapa
foto: M. Piela

Wąż Eskulapa
foto: M. Piela

Wąż Eskulapa w Zatwarnicy
foto: M. Piela

Wąż Eskulapa
foto: P. Olejnik

Wąż Eskulapa
foto: P. Olejnik

Wąż Eskulapa w Zatwarnicy
foto: M. Piela

Jeden z kopców w dolinie Sanu - zima
foto: M. Piela

Jeden z kopców w dolinie Sanu - lato
foto: M. Piela

Kopiec w Tworylczyku (2012)
foto: M. Piela

Kopiec - stanowisko węża Eskulapa w Tworylnem w części wsi znajdującej się w pobliżu Sanu (2010)
foto: P. Szechyński

Kopiec w Tworylnem w ruinach stodoły dworskiej (2013)
foto: P. Szechyński

Kopiec w Tworylnem w ruinach stajni dworskiej (2013)
foto: P. Szechyński