...Twoje Bieszczady - serwis dla wszystkich którym Bieszczady w duszy grają...

Bieszczady


Terenwka w Bieszczadach

Bieszczady 4x4


Polecamy:

Gospodarstwo Aleksa
Werchowyna
Chata Smerek
Magiczne Bieszczady
Panorama Solina
Kolejowy Smolnik
Czadzie Sioło
4x4 w Bieszczadach


Cerkwie i cmentarze

Cerkwie drewniane w Bieszczadach
Cerkwie murowane
Kapliczki w Bieszczadach
Dawne cmentarze, cerkwie i cerkwiska
Ikonostas
O ikonie słów kilka
Bojkowszczyzna Zachodnia. Ochrona zasobów kulturowych - działania praktyczne (pdf)

Cmentarze żydowskie (kirkuty)
Cmentarze ewangelickie Bandrów i Stebnik (Steinfels); cm. gr.kat. w Stebniku
Cmentarze wojskowe w Komańczy
Cmentarz wojskowy w Lesku

Kościół w Woli Michowej
Kościół w Komańczy

Obelisk UPA

Miejscowości

Baligród i okolice
Bóbrka
Buk k.Terki
Bystre k.Czarnej
Cisna i okolice
Czarna i okolice
Daszówka
Duszatyn
Dwernik i Dwerniczek
Glinne
Jankowce
Kalnica k.Baligrodu
Komańcza i okolice
- Mogiła - legenda
- drewniany kościółek
- klasztor Nazaretanek
Lutowiska
Łupków
Mików
Muczne
Myczkowce
Nasiczne
Olszanica
Orelec
Prełuki
Rajskie
Roztoki Górne
Rzepedź
Sękowiec i okolice
Serednie Małe
Smolnik nad Osławą
Solinka
Solina i okolice
- bieszczadzkie zapory
- tajemnica zatoki
Stefkowa
Terka
Uherce Mineralne
Ustianowa
Ustrzyki Górne
Wetlina
Wola Matiaszowa
Wola Michowa
Wołosate
Zatwarnica
Zwierzyń

Dawne wsie

Balnica
Beniowa
Bereźnica Niżna
Bukowiec
Caryńskie
Choceń
Dydiowa
Dźwiniacz Górny
Hulskie
Huczwice
Jawornik
Jaworzec
Kamionki
Krywe
Łokieć
Łopienka
- rys historyczny Łopienki
- Chrystus Bieszczadzki
Łuh
Rabe k.Baligrodu
Rosolin
Ruskie
Sianki
Skorodne
Sokoliki
Sokołowa Wola
Studenne
Tarnawa Niżna i Wyżna
Tworylne
- Tworylczyk
Tyskowa
Zawój
Zubeńsko
Żurawin

» Warto wiedzieć | Wypał węgla w Bieszczadach

Wypał węgla drzewnego w Bieszczadach

Produkcją węgla drzewnego zajmowano się od wieków. Rozwinęła się ona w czasach nowożytnych, gdyż węgiel drzewny był wykorzystywany jako źródło ciepła przy wytopie rud żelaza w dymarkach. Pozyskiwanie węgla drzewnego było zawsze zajęciem trudnym, ponieważ wymagało bardzo dużego wysiłku fizycznego i doświadczenia podczas prowadzenia procesu jego wytwarzania.

Wypał węgla - mielerz Obkładanie mielerza sianem
foto: PKF 1971-11b

Węgiel drzewny pozyskiwano i pozyskuje się z gatunków drzew liściastych, takich jak buk, grab, dąb, olcha czy brzoza.

Ze względu na wartość opałową drewna, najbardziej wartościowy węgiel drzewny pozyskuje się z drewna bukowego i grabowego, przesezonowanego (suszenie na wolnym powietrzu) i wysuszonego do wilgotności ok. 25-30 %.

Węgiel drzewny otrzymuje się w procesie spalania drewna, przy ograniczonym i kontrolowanym przez węglarza dostępie powietrza (tlenu). Aby ilość dostarczanego tlenu można było kontrolować, węgiel pierwotnie wypalano w tzw. mielerzach.

Mielerze można podzielić na:

- mielerze do produkcji węgla drzewnego,
- mielerze do pozyskiwania terpentyny, dziegciu i mazi.

Różniły się one praktycznie wielkością.

Wypał węgla - retorty Retorty. Wypał węgla w Suchych Rzekach, 2010
foto: P. Szechyński

Mielerze do produkcji węgla drzewnego powstawały w następujący sposób: po wybraniu miejsca - blisko wody i z dogodnym dowozem drewna - wykopywano dół lub rów o głębokości 0,2 - 0,5 metra i promieniu na ogół ok. 4-6 metrów w zależności na jaką ilość drewna do wypału go przygotowywano. Następnie po okręgu ustawiano na "sztorc" szczapy, wyrzynki drewniane o długości ok. 1-1,5 m a pozostałe miejsce wypełniano drewnem. Był to początek stosu, który układano stożkowo do wysokości ok. 2 - 3 m. Stos okładano darnią i uszczelniano gliną, celem ograniczenia dostępu powietrza w głąb stosu a także po to, aby płomienie nie wydostawały się na zewnątrz. Do obłożenia stosowano siano i słomę. Tak powstały stos nazywano mielerzem.

Wypał węgla - retorty Retorty w Balnicy, obecnie nie działają (2003)
foto: P. Szechyński

W dalszej kolejności uzupełniano ubytki darni, gliny oraz siana lub słomy, aby ograniczyć uchodzenie pary. Po kilkunastu do kilkudziesięciu godzinach, gdy mielerz był już zimny, oddzielano węgiel drzewny od gliny, workowano i był gotowy do dalszego obrotu. Pozyskiwano go w ilości ok. 40% masy wsadowej. Resztki - pozostałości niedopalonego drewna mogły być użyte ponownie.

Prowadzenie całego procesu pozyskiwania węgla drzewnego odbywało się na wyczucie, bez żadnych przyrządów pomiarowych i opierało się na doświadczeniu węglarza. Węgiel drzewny w mielerzach pozyskiwano do połowy lat 70.XXw. Ponieważ węgiel pozyskiwany w ten sposób zawierał duże ilości siarki a nowe technologie dawno wyparły go ze stosowania do procesu wytopu żelaza, węgiel ten nadawał się głównie do grillowania. Stosowany jest także do produkcji prochu czarnego, jako absorbent filtrów a także np. na rysiki do szkicowania oraz w medycynie w formie tabletek na zatrzymanie biegunek.

Wypał węgla - retorty Workowany węgiel przechowywany jest w foliowych namiotach
foto: P. Szechyński

Zapotrzebowanie przemysłu oraz ochrona środowiska wymagały poszukiwania innych sposobów pozyskiwania węgla drzewnego, bardziej oczyszczonego z siarki i innych niepożądanych substancji. W wyniku tego opracowano technologię pozyskiwania węgla drzewnego w retortach metalowych pionowych i poziomych z zastosowaniem filtrów wyłapujących szkodliwe związki.

Podobnym sposobem, jakim pozyskiwano węgiel drzewny w mielerzach, doświadczeni węglarze potrafili produkować terpentynę, dziegieć oraz maź. W tym przypadku, do procesu destylacji używano kilkuletnich pniaków (tzw. karpinę) sosnowych i jodłowych lub korę brzozy, gdyż zawierają one najwięcej żywicy.

Dziegieć Dziegieć, pokaz w Komańczy, 2012
foto: P. Szechyński

Dziegieć - to szaro-brunatny koncentrat smoły drzewnej o specyficznym zapachu i bakteriobójczych i antyseptycznych właściwościach.

Maź - jest to smar stosowany do konserwacji drewnianych osi, np. wozów, bryczek, itp.

Terpentyna - to płyn o przyjemnym zapachu, stosowany jako rozpuszczalnik.

Celem pozyskania tych produktów na wysokiej miedzy / skarpie kopano stożkowo dół na głębokość ok. 1m. Ścianki takiego "lejka" oblepiano i wygładzano gliną. Z dna stożka wyprowadzano na zewnątrz rurkę, która wydostawały się produkty destylacji. Tak przygotowany mielerz wypełniano suchym, wyleżakowanym drewnem (najlepiej karpiną), układając stos w formie kopca do wysokości ok. 1,5m. nad ziemią. Podobnie jak do produkcji węgla drzewnego, okładano go darnią i oblepiano gliną, następnie podpalano. Drewno tliło się przez kilkanaście godzin z ograniczonym dostępem powietrza. Po kilku godzinach przez rurkę zaczynały wypływać produkty suchej destylacji drewna. Pierwsza terpentyna, następnie dziegieć a na końcu maź, gdyż była najcięższa. Z mielerza o objętości ok. 2 m3 otrzymywano ok. 5 litrów mazi. Obecnie produkcja taka jest w zaniku. Prowadzi się jeszcze w Bielance w powiecie gorlickim (Beskid Niski), jako ciekawostkę regionalną, konkretnie dziegć. Zagrodę maziarską w formie muzeum można zobaczyć w pobliskiej miejscowości Łosie (BN). Zgromadzono tam dwa wozy maziarskie, beczki, zalewajki, próbki mazi i ropy naftowej, strój gaziarza oraz dokumenty rodzin maziarskich. Powstał również trakt maziarski, łączący Łosie z Szymbarkiem, który biegnie przez Bielankę i Nowicę. W Bieszczadach nie zachowały się pamiątki w takiej formie po dawnych maziarzach czy dziegciarzach.

Pokazowy wypał dziegciu Pokazowa produkcja dziegciu. Komańcza 2012
foto: P. Szechyński

Proces wypału węgla w retortach jest dość podobny. Na wolnym powietrzu stosuje się retorty pionowe - są to walce postawione na sztorc, zrobione z grubej około 1 cm blachy o średnicy i wysokości około 3 m i przykryte również blachą. Załadunek retorty drewnem odbywa się przez metalowe drzwi. Jednorazowy wsad to okolo 12 metrów przestrzennych szczap. Wydajność wegla to okolo 50 % masy wsadowej. Podpalanie następuje od dołu przez dźwiczki paleniskowe. Regulacja dopływu powietrza prowadzona jest przez wywietrzniki na górnej powierzchni retorty i odbywa się na wyczucie weglarza, stąd potrzebne jest spore doświadczenie. Temperatura wewnątrz retorty wynosi ok. 800 st.C. Wypał w retortach jest dużo wygodniejszy niż w mielerzach, nie trzeba oddzielać węgla od gliny, czas przygotowania i zakończenia jest w związku z tym znacznie krótszy.

Węgiel drzewny (poza Bieszczadami) pozyskuje się również w Zakładach Suchej Destylacji Drewna, gdzie stosuje się retorty poziome i pionowe, okragłe i ośmiokątne o wielkosci wsadu okolo 10 mp oraz dużo większe np. 50 mp. Drewno wsadowe podpala się rzadko drewnem - częściej węglem kamiennym. Pozwala to na skrócenie cyklu wypału - wyprażenia, gdyż szybciej doprowadza się do równomiernej temperatury około 800 st.C. Wydajność jest podobna.

Mielerz Przy drodze Stuposiany - Muczne, 2016
foto: P. Szechyński

W związku z tym, że zajęcie to na terenie Bieszczadów zanika - jest coraz mniej wypałów, sprowadza się znacznie gorszy jakościowo ale tańszy węgiel drzewny z Ukrainy, planowane było stworzenie muzeum wypału węgla w Smolniku nad Osławą. Na razie na planach się zakończyło, warto jednak zdawać sobie sprawę, że pokazowy wypał w muzeum będzie jedynie namiastką i nigdy nie odda rzeczywistości.

W miejscu dawnego wypału przy drodze Stuposiany - Muczne (na wysokości Dydiowej) leśnicy zbudowali fragment mielerza, pozostawili retortę oraz barak węglarzy. Ustawiono tu również kadź z dawnej potaszni (potażarni). Powstało w ten sposób miniaturowe muzeum. Obok tablice z opisem historii i procesu wypału węgla.

Bardzo popularny wśród turystów był również niewielki wypał przy przełęczy nad Stężnicą, pomiędzy Stężnicą a Radziejową, zwany potocznie "U Zygmunta". Obecnie jest nieczynny, Zygmunt Furdygiel zmarł w sierpniu 2023.

W roku 2023 w Radoszycach (między Komańczą a Osławicą), otwarte zostało Eko-muzem "Na Wypale". Wypał powstał za sprawą fundacji "Ramię w Ramię - nad Osławą" a jego celem jest ocalenie od zapomnienia tego ginącego zawodu. Wypał czynny jest dla zwiedzających codziennie od 12.00 do 18.00 a w soboty i niedziele od godziny 10.00 w sezonie letnim.

Andrzej Szechyński

wypał węgla łopienka, retorty Dymiące retorty w Łopience, wiosna 2023
foto: M. Piela

Skalę likwidacji wypałów w Bieszczadach przytacza "Głos lasu" w numerze z czerwca 2013. Jak podawali wówczas leśnicy jeszcze 14 lat wcześniej na terenie RDLP Krosno (Bieszczady, Beskid Niski, Pogórza) działały 43 firmy zajmujące się wypałem, który posiadały 467 czynnych retort. 8 lat później - w lipcu 2008 roku na terenie bieszczadzkich nadleśnictw było czynnych już 37 wypałów ze 178 retortami. Najnowsze dane, zebrane przez inż. Jana Misiewicza z Wydziału Technologii Drewna Instytutu Przyrodniczego w Poznaniu mówią, iż w roku 2012 w Bieszczadach czynnych było tylko 12 wypałów z 80 retortami. Większość z nich na terenie Nadleśnictw Lesko, Baligród i Cisna - z tego 5 na terenie Nadleśnictwa Baligród. Owe 12 wypałów to: "Koło Kutyka" - leśnictwo Średnia Wieś, "Kołonice" - leśnictwo Kołonice, "Łubne" - leśnictwo Czarne, "Żerdenka" - leśnictwo Średnia Wieś, "Żenowate" - leśnictwo Kołonice, "Łopienka" - leśnictwo Polanki, "Na Wietnamie" - leśnictwo Stare Sioło, "Stary Majdan" - leśnictwo Habkowce, "Tyskowa" - leśnictwo Wola Górzańska, "Olchowiec" - leśnictwo Paniszczew, "Szczerbanówka" - leśnictwo Balnica i "Kwaszenina" - leśnictwo Bircza. Ponadto czynny wypał spotkać można jeszcze w Jaworcu (Kobyłyny). Obecnie liczba wypałów spadła poniżej 10.

Więcj zdjęć w naszej galerii:
Retorty, wypały i miejsca po dawnych wypałach węgla

Zobacz także: Rabe - krajobraz po wypale

wypał węgla szczerbanówka "Nowoczesne" retorty, Szczerbanówka, 2017
foto: M. Piela
wypał szczerbanówka Zworkowany węgiel drzewny, Szczerbanówka, 2017
foto: M. Piela
wypał tworylczyk Nieczynny wypał między Studennem a Tworylnem, 2016
foto: P. Szechyński
wypał w Tyskowej Dymiący wypał w Tyskowej, 2016
foto: P. Szechyński
pokazowy mielerz Pokazowy mielerz przy drodze Stuposiany - Muczne, 2016
foto: P. Szechyński
wypał w Kołonicach Jeden z dwóch czynnych w roku 2014 wypałów nad Kołonicami, 2014
foto: P. Szechyński
Nieczynny wypał w Łopience Nieczynny wypał w Łopience (działa jeszcze jeden), 2014
foto: P. Szechyński
Jaworzec Kobyłyny Jaworzec - Kobyłyny, 2012
foto: P. Szechyński
Dymiące retorty Kołonice Wypał w leśnictwie Kołonice, 2013
foto: P. Szechyński
Dymiące retorty Dym z wypału w Tyskowej, 2010
foto: P. Szechyński
Dymiące retorty w Rabem Dymiące retorty w Rabem k.Baligrodu, zostały zlikwidowane, 2004
foto: P. Szechyński
Dymiące retorty w Olchowcu Dymiące retorty w Olchowcu
foto: P. Olejnik
Retorty w Tyskowej Retorty w Tyskowej, wiosna 2005
foto: P. Szechyński
Wypał w Łopience Wypał w Łopience, 2004
foto: P. Szechyński
Wypał w Rabem Wypał węgla w Rabem, 2004
foto: P. Szechyński
Wypał w Lisznej Wypał węgla w Lisznej, 2004
foto: P. Szechyński
Retorty w Balnicy Dymiące retorty w Balnicy, 2003
foto: P. Szechyński
Retorty Retorty k.Sękowca, 2002
foto: P. Szechyński
Praktyczne

Kamera w Czaszynie

Schroniska
Schroniska PTSM
Bazy namiotowe i chatki
Harcerskie bazy i hoteliki
Noclegi

Mapa Bieszczady - wersja online
Mapy Bieszczadów - recenzje
Mapy wycinkowe - recenzje
Przewodniki
Ciekawe wydawnictwa

Szlaki turystyczne - opisy
Szlaki turystyczne - wykaz
Czasy przejść
Ścieżki przyrodnicze - wykaz
Regulamin BdPN
Punkty kasowe BdPN

Bieszczadzka Kolejka Leśna
Jazdy konne
Rejsy po Zalewie Solińskim
Wyciągi narciarskie
Muzea
Informacja turystyczna
Przewodnicy
Przewoźnicy (Bus)
Przejścia graniczne
Traperska przygoda - tabory

Warto wiedzieć

Z psem w Bieszczady
Zagroda pokazowa żubrów
Wędkarskie eldorado na Sanie
Park Gwiezdnego Nieba Bieszczady
Karpackie niebo
Sery w Bieszczadach
Wypał węgla drzewnego
Jaskinie
Snowgliding w Bieszczadach
Bieszczadzkie szybowiska
Bieszcz. Centrum Nordic Walking

Trochę historii
Podział (granice) Bieszczadów
Losy bieszczadzkiej ludności
Różne plany rozwoju Bieszczadów
Na wyniosłych połoninach BdPN
Nie tylko Wysokie
Sieć wodna
Geocaching

Fauna Bieszczadów
Flora Bieszczadów

Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Bieszczadzkie"

Ukraińska Powstańcza Armia
Karol Wojtyła w Bieszczadach
Bieszczady pół wieku temu
Bieszczady w filmie

Polowanie w Bieszczadach

Reportaże

Rozmaitości bieszczadzkie

Wyprawy piesze

Tarnica z Wołosatego
Halicz z Wołosatego
Bukowe Berdo z Mucznego
Krzemień
Szeroki Wierch
Połonina Caryńska
Połonina Wetlińska
Smerek (wieś) - Smerek - Połonina Wetlińska - Brzegi Górne
Cisna - Jasło - Smerek (wieś)
Przysłup - Jasło
Suche Rzeki - Smerek
Dwernik-Kamień
Pętla: Wetlina - Riaba Skała - Czerteż - Kremenaros - Rawki - Dział - Wetlina
Mała i Wielka Rawka z p. Wyżniańskiej
Ścieżka "Berehy Górne"
Chryszczata z Komańczy
Chryszczata z Jeziorka Bobrowego
Szlak Huczwice - Chryszczata
Wołosań z Żubraczego
Jaworne - Kołonice - Jabłonki
Krąglica
Hyrlata
Szlak graniczny Łupków - Balnica
Przełęcz nad Roztokami - Ruske
Przełęcz nad Roztokami - Okrąglik - Jasło
Jasło i Okrąglik ze Strzebowisk
Łopiennik
Ścieżka Jeleni Skok z Cisnej (wieża widokowa)
Opołonek i Kińczyk Bukowski
Ścieżka dendrologiczno-historyczna w Berehach
Przysłup Caryński z Bereżek
Bukowiec - Sianki - Źródła Sanu
Tarnawa Niżna - Dźwiniacz Górny
Brenzberg - ścieżka
Krutyjówka - ścieżka
Tworylne i Krywe z Rajskiego
Terka - Studenne
Otaczarnia w Bukowcu
Rajskie - Studenne (most)
Przysłup - Krywe
Korbania z Bukowca
Korbania z Łopienki i Tyskowej
Suliła
Wola Michowa - Balnica szl. żółtym
Z Balnicy do Osadnego
Do Solinki z Żubraczego
Zwierzyń - Myczków
Tyskowa i Radziejowa ze Stężnicy
Lasumiła - najgrubsza jodła
Jodła k.Pszczelin - opis ścieżki
Stare Procisne, ścieżka
Dwernik - Procisne, ścieżka
Przez bieszczadzki las - ścieżka Nasiczne - Sękowiec
Kopalnia ropy Polana - Ostre
Holica z Ustianowej - ścieżka
Hylaty - ścieżka hist-przyrodnicza
Huczwice - ścieżka geologiczna
Komańcza - ścieżka dydaktyczna
Jawornik - ścieżka
Gminny szlak Baligród
Bukowy Dwór - ścieżka przyrodnicza
Po ekomuzeum w krainie bobrów
Dolina Potoku Zwór

Warto zobaczyć

Wodospady i kaskady
Jeziorka Duszatyńskie
Jeziorko Bobrowe
Sine Wiry
"Gołoborze" i dolina Rabskiego
Rezerwat "Przełom Osławy"
Rezerwat "Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku"
Torfowisko "Tarnawa"
Torfowisko "Wołosate"
Jaskinie w Nasicznem
Grota w Rosolinie
Rezerwat "Hulskie"
Młyn w Hulskiem
Pichurów - punkt widokowy
Przełęcz Wyżna - pkt. widokowy
Przełęcz Żebrak
Zagroda pokazowa żubrów
Mini-zoo w Lisznej i Myczkowcach
Kamień leski
Koziniec kamieniołom
Skałki Myczkowieckie
Kolejowy Smolnik
Ogród biblijny w Myczkowcach
Miniatury cerkwi Myczkowce
Entomo-zieleniec Myczkowce
MBL Sanok - skansen w Sanoku
Park miejski w Sanoku
Zielony domek w Ustrzykach G.
Muzeum Historii Bieszczad
Klasztor w Zagórzu
Droga krzyżowa w Zagórzu
Sanktuarium w Jasieniu
Ekomuzeum Hołe
Pomnik Tołhaja
Most podwieszany w Dwerniczku
XIX-wieczny most kolejki
Radoszyckie źródełko
- legenda o radoszyckim źródełku
Nowe pomniki przyrody w dolinie Osławy i Kalniczki
Góry Słonne
Rezerwat Sobień
Rezerwat "Polanki"
Góry Słonne - pkt. widokowy

Ski-tour

Hyrlata (1103 m) zimą
Matragona (990 m) zimą
Osina (963m n.p.m.)
Płasza, Kurników Beskid, Okrąglik

Rowerem

Trasy rowerowe

Samochodem

Trasy samochodowe
Stan dróg w Bieszczadach
Parkingi

Słowacja i Ukraina

Zalew Starina (Słowacja)

Projekt Rozłucz
Jasienica Zamkowa
Stara Sól
Bieszczady Wschodnie - relacja z wyjazdu 2005
Czarnohora, relacja z wyjazdu 2006

 

Serwis nasz i współpracujący z nami reklamodawcy
zbierają i przechowują tzw. pliki cookies zarówno do np. statystyk,
jak i w celach reklamowych. Korzystając z naszych stron bez zmiany ustawien przegladarki będą one zapisane w pamięci urządzenia. Przeglądając nasz serwis ZGADZASZ się na wykorzystywanie tych plików. Szczegółowe informacje na temat cookies
znajdują się w naszej Polityce prywatności

© Twoje Bieszczady 2001-2023