» Cmentarze i cerkwiska | Żubracze

Cmentarz i miejsce po cerkwi w Żubraczem

Żubracze to niewielka miejscowość na trasie obwodnicy Wysokiego Działu (Droga karpacka), pomiędzy Komańczą a Cisną - w niewielkim oddaleniu od tej drugiej. Przez Żubracze biegną tory kolejki wąskotorowej z Majdanu do Woli Michowej, ponadto znajduje się tu kilka gospodarstw agroturystycznych.

Cmentarz jest częściowo ogrodzony
foto: P. Szechyński

W roku 1946 wysiedlono na Ukrainę 62 rodziny, których domy zostały spalone przez wojsko. Po II wojnie światowej (1947 - akcja "Wisła") wysiedlono ostatnie 10 rodzin a ich domy również zostały spalone, czyli wieś de facto przestała istnieć. Do czasów obecnych z tamtego okresu zachował się m.in. niewielki cmentarz oraz miejsce po cerkwi, na który warto zrócić uwagę.

Miejsce jest zaznaczone na mapach, znajduje się na stoku, teren okalają rosłe lipy tworząc typowy dla tego typu miejsc wieniec. Położone jest 100 metrów od szosy głównej - dokładnego opisu wejścia na teren cmentarza nie podaję, ze względu na nietypowe położenie względem prywatnych posesji okalających cmentarz a co za tym idzie nie zakłócanie spokoju mieszkańcom. Kto będzie chciał i tak trafi. Swojego czasy były również osoby, zainteresowane jego likwidacją - być może za jakiś czas cmentarz zniknie całkowicie.

Ogólnie teren cmentarza jest zaniedbany, podobnie jak większości tego typu miejsc w Bieszczadach. Najpierw rzucają się w oczy ogromne lipy w tym jedna postrzępiona, spękana, stojąca w centralnej części cmentarza - pogoda jej nie oszczędzała.

Groby. Teren mocno zarośnięty
foto: P. Szechyński

Początkowo funkcjonował tu cmentarz cerkiewny o powierzchni ok. 5 a. Następnie w kierunku południowym wytyczono cmentarz grzebalny, który był dwukrotnie większy. W narożniku cmentarza cerkiewnego istniała niegdyś kwatera żołnierzy z I wojny światowej. Szczątki ekshumowano w roku 1926 lub 1927 i przeniesiono na cmentarz wojenny w Cisnej (obecnie nie istnieje).

W roku 1944 stacjonował w Żubraczem 57 Oddzielny batalion sanitarny, wchodzący w skład 30 Dywizji Piechoty I Gwardyjskiej Armi. Jak podaje poszukiwacz gróbów żołnierzy Armii Czerwonej - Wojciech Beszczyńki - groby z Żubraczego zostały ekshumowane na cmentarz wojskowy w Baligrodzie. Zachowały się dokumenty z Centralnego Archiwum Ministerstwa Obrony FR, w których wymienieni są pochowani w Żubraczem czerwonoarmiści (dokumenty te przesłał nam W. Beszczyński).

Stojąca tu niegdyś cerkiew parafialna pw. św. Michała Archanioła została rozebrana w roku 1953. Była to budowla drewniana, zbudowana ze składek mieszkańców w roku 1907 a konsekrowana rok później. Stanęła w miejscu poprzedniej, jednoprzestrzennej cerkwi na planie postokąta z 1797r. Liczba wiernych w roku 1890 wynosiła 240, w 1918 - 185 i 1938 - 259. Po wysiedleniach roku 1947 opuszczona. Na zachód od cerkwi stała dzwonnica - pierwotna, wzmiankowana w roku 1852 była drewniana. Potem wzniesiono dzwonnicę murowaną, mieszczącą trzy dzwony. Dwa z nich zostały zakopane na cmentarzu przed wysiedleniami. Odkopały je nieznane osoby. Cerkiew w 1953 roku została przekazana JW 2304 z Baligrodu "z przeznaczeniem na rozbiórkę i prawem zużytkowania otrzymanego materiału na budowę urządzeń(?) granicznych". Z otrzymanych materiałów zbudowano stajnię dla WOP w Roztokach Górnych. Zachowała się dolna część mensy ołtarzowej i 2 kute krzyże wieńczące cerkiew. Obecnie służą jako krzyże nagrobne"³.¹

Zachowane na cmentarzu nagrobki, porozrzucane są po terenie całego cmentarza z tendecją do lokalizacji przy płocie. Stojący na środku duży drewniany krzyż jest pamiątką Misji Św. z roku 1980.

Na cmentarzu (2008) zachował się tylko jeden murowany nagrobek (jeszcze w 1995 roku było ich 5). Nad resztą słabo czytelnych grobów, stoją bardzo prowizoryczne krzyże brzozowe. Rzuca się w oczy wyraźny, nietypowy nagrobek J. Radziszewskiego. Część pozostałości po dawnych nagrobkach leży w kawałkach w wysokiej trawie.

Tablica na nowym nagrobku ks. Giedroycia
foto: P. Szechyński

Z pewnością najbardziej interesującym jest fakt, iż na cmentarzu w Żubraczem, spoczywa dawny właściciel tej ziemi, przedostatni właściciel majątku - Władysław książę Giedroyć.

Rodzina Giedroyciów pochodziła z Wołynia (obecnie Białoruś). Ich główną siedzibą był Kulików (obecnie Ukraina), gdzie mieli o wiele większy dwór, zwany pałacem oraz dobra ziemskie.

Grób W. Giedroycia znajduje się we wschodniej części cmentarza, blisko ogrodzenia. Zdjęcia obydwu nagrobków (starego i nowego) - na dole strony.

Rzuca się w oczy, ponieważ jest to nowy, lastrykowy nagrobek - jedyny taki na całym cmentarzu. Napis na nagrobku głosi:

Władysław Książe Giedroyć
urodz. 8.V.1862 zm. 7.IV.1943
Pan na Żubraczach
Ave Maria

3 metry obok, leży w trawie i zarasta poprzedni nagrobek. Mamy tu drobną rozbieżność w dacie urodzin. Napis na starym nagrobku głosi:

Władysław ks. Giedroyć
ur. 9.5.1861
zm. 7.4.1943

Prawidłowa data urodzin widnieje na nowym nagrobku.

Nie wspomina o istnieniu cmentarza Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich z 1889 roku. Znajdujemy tam jedynie następującą wzmiankę o cerkwi: "we wsi cerkiew drewniana przyłączona do parafii w Solince, uposażona 16mr ziemi"².

Poniżej tekst autorstwa Anny Ordyczyńskiej, wnuczki Jana Stankiewicza, gajowego u Giedroyciów (za zgodą autorki):

Z relacji mojego taty Antoniego Stankiewicza

W 1927 r państwo Gedroyciowie, a wraz z nimi rodzina Stankiewiczów opuścili Kulików i zamieszkali w Żubraczem k.Cisnej. Prawdopodobnie przyczyną wyjazdu była choroba córki Jadwigi. Zdecydowali się osiedlić w górach. Kupili majątek od Gertnera. Miał 3000 ha lasu. Dopóki Gertner się nie wyprowadził mieszkali w barakach. Władysław i Małgorzata Gedroyciowie mieli córkę Paulinę, Jadwigę, Zofię i syna Witolda.

Brzozowy krzyż na jednym z grobów.
foto: P. Szechyński

Jadwiga urodziła syna Andrzeja i córkę Irenę. Dzieci nie chodziły do szkoły, uczyła ich niezamężna ciotka ze Lwowa.

Andrzej był młodszy od mojego taty o 6 lat, a więc urodził się w 1930r. Z wykształcenia inżynier rolnik, prowadził gospodarstwo w Koszalinie.

Irena młodsza o 3 lata od Andrzeja, urodziła się w 1933r.

Władysław Ignacy Marek Gedroyć:
urodzony: 8 Maja 1862 w Horodnicy.
Ożenił się 4 kwietnia 1904 w Horodcu z Margueritte Renée de Pourbaix
zmarł: 7 kwietnia 1943 w Żubraczem.

Małgorzata - Margueritte Renée de Pourbaix:
ur: 23 kwiecień 1880 w Fourmie (Belgia), żona Władysława ślub odbył się 4 kwietnia 1904r w Horodcu, zmarła: 5 stycznia 1953 roku w Białogardzie.

Jadwiga - córka państwa Giedroyciów (ur. 2 stycznia 1907, w Miękiszu Nowym), wyszła za mąż za Marka Kociałkiewicza (ślub 27 grudnia 1927r). Zarówno Marek, jak i jego brat Piotr ukończyli Uniwersytet Lwowski. Tato - Antoni Stankiewicz wspomina, że pamięta ich kąpiących się w rzece Solince.

Marek Kociałkiewicz (ur.10 czerwiec 1903, Lwów) - mąż Jadwigi, był wójtem przed wojną. W 1939 r przekroczył granicę i przez Węgry, Jugosławię, Egipt dostał się do Anglii. Wrócił z Anglii do kraju w 1949 r. Zamieszkał w Koszalinie i tam zmarł 16 czerwca 1992r.

Mój dziadek, Jan Stankiewicz był gajowym u Gedroyciów i wraz z Janem i Adolfem Filipczakiem organizował przerzut ludności na Węgry. W okresie od jesieni 1939 r do początku 1940r granicę przekroczyło 500-600 osób.

13 kwietnia 1940 roku mój tato, Antoni Stankiewicz - (wówczas 16-letni chłopiec), Jadwiga Kociałkiewiczowa oraz pani Porzycka - wdowa (?) po majorze i jakiś student ze Lwowa, (który mieszkał z panią Porzycką w Żubraczem około 1 miesiąca), z pomocą Józefa Woźnicy zostali przeprowadzeni do granicy polsko-węgierskiej. Pani Porzycka miała szłapy na nogach, pozostali szli na nartach. Po dwóch nieprzespanych nocach dotarli do pasa granicznego w Kissbereżne (na Węgrzech) nad ranem. Natknęli się na słowackiego żołnierza, który chciał ich deportować z powrotem do kraju. Pomógł im słowacki ksiądz, który widząc zamieszanie, włączył się do rozmowy (z Kociałkiewiczową rozmawiał po łacinie) i kazał Słowakowi wracać do swojej jednostki. Żołnierz uległ namowom księdza, przekupiony przez p. Porzycką (dostał od niej zegarek), pozwolił im przejść na stronę węgierską. Cały dzień przeczekali w jakiejś chałupie chłopskiej, w ukryciu przed patrolem węgierskim. Po zmroku zostali przewiezieni furmanką, jako chorzy do pobliskiego miasteczka. Mogli już legalnie poruszać się po Węgrzech. Z pomocą policji dojechali do Ungwaru do "konsulatu" w tym mieście. Będąc już w konsulacie pani Jadwiga zaanonsowała się telefonicznie i po chwili z góry zszedł przystojny, siwy pan. Zmierzył okiem przybyszów i powiedział:

- "Po co Panie tutaj przyszły? Bo tych dwóch panów będą tutaj potrzebować, ale miejsce Pań jest w kraju, aby zająć się chorymi, udzielać pomocy rannym".
Zaskoczyło to bardzo panią Jadwigę.

Każdy z nich dostał po 20 pengów i odesłano ich koleją do Budapesztu. Mieszkali w komfortowej 5-piętrowej kamienicy przez prawie miesiąc. Po 3 tygodniach pobytu w Budapeszcie, pani Kociałkiewiczowa, być może zachęcona pomysłem konsula wróciła do kraju.

W latach okupacji w miejscowym dworze w Żubraczem u Jadwigi Kociałkiewiczowej z Gedroyćów (ps."Renia"), znajdował się punkt etapowy trasy kurierskiej prowadzącej na Węgry.⁴

Na zdjęciach od lewej: cmentarz, drewniane krzyże na grobach, krzyż w miejscu po cerkwi (prawd.), nowy nagrobek ks. Giedroycia, stary nagrobek ks. Giedroycia, tabliczka z płyty starego nagrobka ks. Giedroycia,
dolny rząd: groby na cmentarzu, teren cmentarza (stan na rok 2005).

Więcej zdjęć: Żubracze cmentarz - galeria

opracowanie/zdjęcia: Piotr Szechyński

¹ - Bieszczady, Słownik Historyczno Krajoznawczy cz.II Gmina Cisna, Wydawnictwo St. Kryciński, Warszawa 2007.
² - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich z 1889r.
³ - Cerkwie w Bieszczadach, Stanisław Kryciński, wyd. Rewasz.
⁴ - Z relacji mojego taty Antoniego Stankiewicza - Anna Ordyczyńska.