» Cmentarze i cerkwiska | Polana - miejsce po kościele i cmentarz

Miejsce po dawnym kościele parafialnym pw. Przemienienia Pańskiego z 1780 roku w Polanie

Założona w XV wieku wieś Polana była jedyną w głębi gór miejscowścią, w której większość mieszkańców stanowili Polacy. Była to również duża wieś a przed wojną również siedziba Gminy.

Kościół z 1780 roku w Polanie. Zdjęcie stanowi fragment pocztówki z 1912 roku, stoi na nim grupa parafian z księdzem Janem Mrozem, który był proboszczem w latach 1908-1918

Pierwszy kościół rzymskokatolicki w Polanie datowany jest na koniec XVII wieku. Ufundował go ówczesny właściciel wsi Franciszek Urbański, łowczy podolski. Drewniany kościół był jednoczesnie dworską kaplicą.

W połowie wieku XVIII (1747) Polana stała się parafią, do której należało 33 wsie oraz miasteczko Lutowiska.

We wnętrzu kościoła znajdował się obraz Przemienienia Pańskiego (wezwanie parafii) na głównym ołtarzu oraz dwa ołtarze boczne. Była tu również drewniana ambona i zakrystia. Chór wsparty był na słupach a na nim znajdowały się ośmiogłosowe organy. Dzwonnica pełniła jednocześnię funkcję przedsionka kościoła, gdyż była wkomponowana w jego bryłę. W roku 1755 biskup Sierakowski określił go jak "mały i zły [...] w ścianach i dachach nadgniły". Jego dalsze remonty nie miały sensu, ponieważ był zbyt mały.

Dzwonnica obok dawnego kościoła w Polanie
foto: P. Szechyński

W roku 1780 zakończono budowę nowego kościoła - również drewnianego. Kolatorem był Wawrzyniec Górecki, w połowie lat 70.XVIII wieku zaczął gromadzić materiały pod budowę nowego, większego kościoła. W 1775 roku zgromadził 280 fur kamienia a rok później komendarz i promotor bractwa różańcowego ks. Dominik Zielonka postarał się o kolejne 158 wozów. Kamień został użyty do budowy fundamentów oraz budynku plebanii.

Zachował się zapis tego wydarzenia: "13 sierpnia 1780 roku poświęcono nową świątynię. Kościół prezentuje się okazale, przyozdobiony snycerską robotą w stylu barokowym. Zakrystia murowana. Świątynię podniesiono do wysokości 14,88m, w tym wysokość ścian wynosi 7,22m. Przed wejściem dobudowano krużganek, dach pokryto gontem. Wzmocniono podmurówkę z kamieni. Świątynia posiada sześć prostokątnych okien. Sklepienie drewniane, prezbiterium o kształcie beczkowym. Cztery filary tworzą trzy nawy, w tym główna 6 metrowej szerokości. Ze sklepienia zwisają żyrandole oświetlone świecami. Chór organowy wsparty na 6 filarach, zajmuje całą szerokość nawy głównej. Podłoga z drewna jodłowego. Prezbiterium od naw oddzielają misternie wykonane balaski, nad którymi, pod stropem, znajduje się tęcza z figuralną rzeźbą. Wnętrze wypełniają chrzcielnica, ambona, konfesjonał, stacje drogi krzyżowej, chorągwie i ławki dla wiernych." Konsekracjo dokonano natomiast dopiero 50 lat później. Dokonał jej w roku 1837 biskup Korczyński, ordynariusz przemyski w latach 1834-39.

Miejsce po dawnym kościele w Polanie
foto: P. Szechyński

Z zachowanych zapisków wynika, że w roku 1827 kościół w Polanie posiadał siedem ołtarzy bocznych, malowanych, snycerskiej roboty.

W latach 1866-1900 powstała nowa, murowana dzwonnica, która stoi na tym miejscu do dziś. Jest to dzwonnica parawanowa, trójarkadowa - z miejscem na 3 dzwony. Wiszące tam przed II wojną światową dzwony nosiły imiona Marian, Łukasz i Paweł.

Jak podaje dawny słownik geograficzny z 1880r., parafia w Polanie należała wówczas do diecezji przemyskiej, dekanatu liskiego (leskiego) i obejmowała 29 miejscowości zamieszkałych częściowo przez ludność polską: Lutowiska, Berechy Górne, Chmiel, Chrewt, Czarną, Dydiową, Hulskie z Krywem, Krywkę, Nasiczne i Caryńskie, Olchowiec z Leobratem, Paniszczów, Procisne, Rosochate, Ruskie, Rosolin, Sokołową Wolę, Serednie Małe, Sokole, Skorodne, Smolnik, Stuposiany z Bereżkami, Ustrzyki Górne, Wołosate, Wydrne, Żołobek, Żurawin, Zatwarnicę i Sikawiec (Sękowiec).

Jeden z nagrobków w Polanie na placu kościelnym
foto: P. Szechyński

Kolejnej przebudowy kościoła dokonano w roku 1901. Odnowiony został wówczas ołtarz główny, wymieniono ambonę, zainstalowano nowe organy oraz odnowiono ściany. Należy zaznaczyć, że kościół ten nie był obiektem trwałym. Surowy klimat oraz jego lokalizacja na "młakach" (podmokły teren) a także użyte do budowy drewno jodłowe powodowały, iż wymagał częstych remontów.

Ostatni remont kościoła przeprowadzono w latach 1927-28. Naprawiano wówczas fundamenty i wyprostowano przekrzywioną bryłę kościoła oraz zbudowano nową wieżyczkę sygnaturkową na dachu kościoła. Świątynię z zewnątrz oszalowano deskami a dach pokryty został blachą. Prace te sponsorowali parafianie, proboszczem był w tym okresie ks. Jan Pieniążek. Teren wokół kościoła ksiądz proboszcz obsadził 15 chińskimi topolami.

Kościół w Polanie przetrwał wojnę, proces jego niszczenia zapoczątkowany został w roku 1949, kiedy to zdjęto z dachu blachę i wykorzystano ją do pokrycia dachu miejscowej świetlicy. W Polanie zarządzała wówczas administracja sowiecka, gdyż wieś ta w latach 1945-1951 należała do Związku Radzieckiego. Ostatnie nabożeństwo w kościele, odprawione przez księdza Franciszka Glazera, miało miejsce 29 czerwca 1945r. Po tym okresie kościół uległ dewastacji a następnie rozbiórce, której dokonali pracownicy miejscowego PGR (już po powrocie Polany do Polski w roku 1951). Materiały zostały wykorzystane do celów gospodarczych.

Pomnikowa lipa
foto: P. Szechyński

Do dnia dzisiejszego zachowały się podziemia kościoła, fragmenty fundamentów, dzwonnica, kilka nagrobków na cmentarzu obok kościoła oraz pomnikowe lipy. W podziemiach i na kościelnym placu pochowani są zmarli w Polanie księża i fundatorzy. Spoczywają tu: ks. proboszcz Jan Lenkiewicz (zm. 29.08.1774r.), ks. prebendarz Stanisław Kawalerski (zm. 01.12.1796r.), ks. proboszcz Bruno Lewicki (zm. 21.12.1816r.), ks. wikary Piotr Warkalewicz (zm. 28.08.1855r.), ks. proboszcz Walenty Świerzowicz (zm. 30.10.1890r.), ks. proboszcz Franciszek Nicołek (zm. 15.12.1900r.), ks. proboszcz Jan Pieniążek (zm. 21.07.1934r.) oraz Wawrzyniec Górski - podsędek sanocki (zm. 1804r.), Marianna z Urbańskich Górska (zm. 1834r.), Paweł Moczarowski (zm. 1934r.). Pierwotnie cmentarz znajdował się na placu przykościelnym i był ogrodzony wiklinowym płotkiem. W wyniku wizytacji w roku 1755 biskupa Sierakowskiego nakazał on zbudować ogrodzenie z belek drewnianych i nakryć gontowym daszkiem, co przyzdobiło teren kościoła, jednak polecenie biskupa wykonano dopiero w roku 1773.

W roku 1958 powróciło do Polany 13 rodzin dawnych parafian z Dolnego Śląska oraz 11 rodzin z ZSRR. Osiedliły się także inne rodziny z różnych części kraju. Rozpoczęto starania o wykorzystanie dawnej cerkwi greckokatolickiej na potrzeby kościoła. Udało się to w roku 1969, natomiast od 1982 Polana jest ponownie parafią, prowadzoną przez Zgromadzenie Salezjańskie. Pierwszym proboszczem był ks. Stanisław Zasada. Zbudował on razem z parafianami nową plebanię i dom młodzieżowy. W roku 1991 proboszczem został ks. Józef Talik, który ropoczął budowę nowego kościoła obok nowej plebanii.Zmarł w roku 2000 a budowę kontynuuje obecny proboszcz Stanisław Lasak.

W 2009 roku grant z Fundacji Bieszczadzkiej otrzymała Grupa Inicjatywna Wsi Polana na projekt o nazwie "Ocalić od zapomnienia". Zinwentaryzowano wówczas zabytki, zrobiono tablicę, oczyszczono i odsłonięto fundamenty kościoła, wyremontowano zadaszenie dzwonnicy kościelnej oraz przygotowano wystawę. Ten projekt dotyczył miejsca po kościele. W roku 2010 Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszosci Karpackich wraz z wolontariuszami (w tym z przewodnikami) pracowali na wszystkich trzech cmentarzach w Polanie. Odnowiono wówczas m.in. nagrobki na placu obok dawnego kościoła. Podczas prac podniesiono zapadnięte pomniki, te, które były popękane sklejono i uzupełniono ubytki. Kamienne nagrobki zostały oczyszczone przy pomocy wody z piaskiem kwarcowym. Zakonserwowano je również chemicznie poprzez odgrzybianie, wzmocnienie strukturalne, zabezpieczenie przed rozwojem grzybów i glonów, hydrofobizację. Na łączeniach elementów wykonano fugi a otoczenie nagrobków wysypano płukanym żwirem. W roku 2010 zachowane nagrobki zostały wpisane do gminnej ewidencji zabytków.

Dawniej nieopodal miejsca po kościele znajdowała się tablica z wierszem poświęconym kościołowi, autorstwa miejscowego poety.

opracowanie, zdjęcia: Piotr Szechyński

Literatura:

1. Wojciechowski T., "Polana, wieś bieszczadzka. Dzieje cywilne i kościelne", Polana 2009, nakładem Parafii Rzymskokatolickiej w Polanie.
2. Faran M. - opracowanie znajdujące się na tablicy w miejcu po kościele.
3. Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880.
4. Smoleński W., 2010, "Prace konserwatorskie w Polanie", Bieszczad, nr 16, s.218-238.

Więcej zdjęć miejsca po kościele oraz nagrobków w galerii:
Pozostałości kościoła i cmentarz w Polanie - zdjęcia

Pozostałości kościoła w Polanie
foto: P. Szechyński

Tablica przy pozostałościach kościoła w Polanie
foto: P. Szechyński

Cmentarz na placu kościelnym w Polanie
foto: P. Szechyński

Tablica z wierszem poświęconym kościołowi, autorstwa miejscowego poety, która kiedyś stała w pobliżu miejsca po kościele w Polanie
foto: P. Szechyński