» Cerkwie murowane | Cerkiew w Krywem

Cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskiewii w Krywem (ruina) oraz dawny cmentarz cerkiewny i grzebalny

Położona w niezwykle malowniczej bieszczadzkiej dolinie u podnóży Otrytu wieś Krywe nad Sanem, opustoszała całkowicie w roku 1947.

Krywe, ruiny cerkwi - część wschodnia, stan na rok 2002 - resztki łuku nad oknem, obecnie okno zostało odtworzone
foto: P. Szechyński

Najpierw, tuż po zakończeniu II wojny światowej gdy wieś została przecięta granicą państwową w wyniku której część przypadła Polsce a część ZSRR, wysiedlono niewielką część mieszkańców - ok. 16 rodzin do Związku Radzieckiego. Stało się tak dlatego, że większość mieszkańców Krywego skryła się w tym czasie w lesie.

Na przełomie kwietnia i maja 1947, w ramach akcji "Wisła", oddział Ludowego Wojska Polskiego dokonał wysiedlenia większości pozostałych mieszkańców w liczbie ok. 320 osób. Wywieziono ich do powiatu Szczecinek w zachodniopomorskiem. Zaraz po opuszczeniu Krywego przez mieszkańców podpalono wszystkie zabudowania, pozostawiając jedynie cerkiew.

Krywe, ruiny cerkwi św. Paraskiewii - część wschodnia, stan na rok 2007
foto: P. Szechyński

Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie niewielkie fragmenty dawnych zabudowań: pozostałości dworu, tartaku oraz fragmenty podmurówek kilku budynków. Oszczędzonej przez wojsko polskie cerkwi nie było sądzone pozostać długo w kompletnym stanie. Ograbili ją mieszkańcy okolic Wołkowyji (prawdopodobnie) - zdjęto nawet blachy z pokrycia dachu oraz zdewastowano. Dla zatarcia śladów dodatkowo obiekt został podpalony.

Krywe; ruiny cerkwi - część południowa, rok 2006
foto: P. Szechyński

Cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskiewii w Krywem, była najprawdopodobniej trzecią z kolei cerkwią w tym miejscu. Pierwsza wzmianka o cerkwi pochodzi już z roku 1589. Następna cerkiew - pw. św. Mikołaja - wzmiankowana była w roku 1756. Ostatnia, murowana, zbudowana została w roku 1842; była cerkwią parafialną - funkcję parocha w latach budowy pełnił Józef Ferentsek. Budowla orientowana - z prezbiterium od wschodu, cerkiew ulokowana na wzgórku o nazwie Diłok w myśl powszechnej zasady, iż Dom Boży powinien stać wyżej niż reszta zabudowań.

Krywe, ruiny cerkwi - widok z wnętrza, 2006
foto: P. Szechyński

Parochami (proboszczami) byli kolejno:

• 1828 - Jan Trzciański
•1839-1862 - Józef Ferentsek
•1864-1879 - Andrij Koczyrkewycz
•1890 - Mychajło Popil
•1895-1910 - Jeronim Morawśkij
•1914-1942 - Stanysław Sorokiwskyj

Liczba wiernych:

•1880 - 329
•1890 - 369
•1918 - 527
•1939 - 976

Przy cerkwi istniało założone w roku 1905 bractwo trzeźwości (bractwa te miały na celu walkę z pospolitym pijaństwem u chłopów) oraz skarbona cerkiewna, która powstała rok wcześniej.

Krywe, dzwonnica parawanowa, 2016
foto: P. Szechyński

Gruntownego remontu dokonano w roku 1916. Zmieniony został m.in. kształt okien oraz dobudowano neoromański szczyt od strony zachodniej. Zlikwidowana została również zakrystia mieszcząca się po stronie północnej a wejście do niej zamurowano.

14 sierpnia 1938 roku odbyła się w Krywem uroczystość z okazji 950-lecia Chrztu Rusi, przy cerkwi postawiono pamiątkowy krzyż.

Obok cerkwi, po stronie południowej, znajduje się zbudowana po roku 1852 murowana dzwonnica parawanowa. Obecnie w ruinie - pozbawiona dachu oraz dzwonów.

Krywe, dzwonnica parawanowa, 2023
foto: M. Piela

Dziś cerkiew jest w całkowitej ruinie, jednak są to najlepiej zachowane ruiny cerkwi w Bieszczadach. Zachowana jest cała fasada zachodnia oraz wszystkie pozostałe ściany. Zawaliły się łuki nadokienne na ścianie północnej i obecnie jest ona w najgorszym stanie. Między rokiem 2001 a 2005 zawalił się również łuk na ścianie wschodniej - za prezbiterium. We wnętrzu do niedawna były resztki posadzki z płyt terakotowych - obecnie praktycznie nieczytelne. Na ścianie zachodniej (frontowej) żeliwny krzyż po prawej stronie od wejścia - prawdopodobnie pochodzi on z nagrobka Julii Pisarczuk. Część ścian - zwłaszcza zachodnia - zniszczona napisami przez niedorozwiniętych turystów.

W roku 2012 Gmina Lutowiska otrzymała dofinansowanie w kwocie 65 tys.zł. na remont cerkwi. Pierwszy etap prac zakończył się w listopadzie. Uzupełnione zostały sklepienia nad oknami, fragmentu muru oraz zabepieczono ruiny przed działaniem czynników atmosferycznych. W kolejnych etapach planowane jest odtworzenie okna prezbiterium, przebudowa ścian prezbiterium i zakrystii oraz remont dzwonnicy.

Cmentarz cerkiewny usytuowany był wokół cerkwi. Połączony z cmentarzem grzebalnym znajdującym się na północ od niej. Łącznie cmentarz zajmował powierzchnię 28 arów. Po wojnie zdewastowany, zachowało się kilka nagrobków oraz mogiły ziemne po stronie północnej. Latem zaniedbany i zarośnięty.

Krywe, północna część cmentarza
foto: P. Szechyński

Odnaleźć tu można nagrobek dawnej właścicielki majątku Krywe - Julii Pisarczuk, która wraz z mężem Mikołajem była w posiadaniu Krywego od roku 1874 do śmierci w roku 1886. Pod nagrobkiem zniszczona krypta; pochowany był tu również Illarion Sollohub (1884†1886 - Sołohub to nazwisko księdza; ks. Bazyli Sołohub - proboszcz parafii w Tarnawie Wyżnej był mężem Zofii Pisarczuk). 8 lat później Krywe zostało zbyte na rzecz małżeństwa de Levoaux. Ponadto piaskowcowy nagrobek Fedia Dacio, grób zmarłej w 1945 roku K. Jaskółki i 3 letniego Józefa (dodano marmurową płytę) oraz kilka betonowych i piaskowcowych nagrobków (lub ich fragmentów) pozbawionych inskrypcji. Cmentarz w Krywem był porządkowany w roku 1993 podczas obozu Społecznej Komisji Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej przy ZG TOnZ w Warszawie. Dokonano uporządkowania cmentarza i konserwacji części nagrobków. Wówczas jeszcze na nagrobku J. Pisarczuk znajdował się żeliwny krzyż, który to (prawdopodobnie) obecnie wisi na ścianie cerkwi. Nagrobek F. Dacio po konserwacji był dwukrotnie wyższy niż obecnie, być może jest bardzo głęboko wkopany lub został przełamany.

W roku 2013 na cmentarnym drzewie pojawiła się tabliczka dawnego mieszkańca Krywego, który mieszkał w Chmielu i zmarł w marcu 2013. Bazyli Mastyła pochowany został na cmentarzu w Chmielu.

Cerkiew w Krywem, widok od strony południowej, 2006
foto: P. Szechyński

Cerkiew w Krywem, widok od strony południowej, 2013
foto: P. Szechyński

Cerkiew w Krywem, widok od strony północnej, 2023
foto: M. Piela

Cerkiew i cmentarz w Krywem wchodzą w skład kompleksu "Wieś Krywe", podobnie jak znajdujący się poniżej dwór. Przy niewielkim wąwozie oddzielającym dwór od cerkwi a którym biegła niegdyś droga znajdowała się plebania. Dzisiejsze - głównie popegeerowskie drewniane zabudowania oraz "chatka" znajdują się poza terenem zabudowy wsi. Dawne Krywe rozciągało się wzdłuż potoku wpadającego do Sanu.

13 sierpnia 2011 w ruinach cerkwi w Krywem odbył się ślub jedynych jego mieszkańców - Antoniny i Stanisława Majsterków. We wrześniu 2015 A. Majsterek zgineła tragicznie i została pochowana na cmentarzu w Krywem.

8 lipca 2017 roku odbyła się w Krywem uroczystość ustawienia i poświęcenia Krzyża Pamięci mieszkańców wsi. W uroczystości wzięli udział potomkowie byłych mieszkańców Krywego a mszę odprawił ks. Miron Michaliszyn.

W czerwcu 2023 teren cerkwi został zabezpieczony, obecnie wstęp do ruin jest wzbroniony ze względu na zagrożenie wypadkiem (sypiące się ściany i dzwonnica).

Ruiny cerkwi w Krywem latem 2002
foto: P. Szechyński

Ruiny cerkwi w Krywem latem 2013
foto: P. Szechyński

Ruiny cerkwi w Krywem latem 2016, odtworzone okno za prezbiterium
foto: P. Szechyński

Ruiny cerkwi w Krywem latem 2016
foto: P. Szechyński

Krywe, oryginale płytki z posadzki cerkwi, 2016
foto: P. Szechyński

Msza w Krywem z okazji ustawienia krzyża pamięci mieszkańców wsi, 8 lipca 2017
foto: M. Piela

Msza w Krywem z okazji ustawienia krzyża pamięci mieszkańców wsi, 8 lipca 2017
foto: M. Piela

Krywe, ruiny cerkwi oraz dzwonnica, 2023
foto: M. Piela

Zabezpieczone ruiny cerkwi w Krywem, czerwiec 2023. Wstęp na teren cerkwi jest obecnie zabroniony
foto: M. Piela

Poniżej kilka zachowanych nagrobków wg stanu na rok 2013:

Nagrobek Fedia Dacio
foto: P. Szechyński

Nagrobek bez inskrypcji
foto: P. Szechyński

Tabliczka na cmentarnym drzewie
foto: P. Szechyński

Grób Antoniny Majsterek, 2016
foto: P. Szechyński

Poniżej kilka zachowanych nagrobków wg stanu na rok 2006 i 2007:

Nagrobek Julii Pisarczuk. Inskrypcje niemal zupełnie nieczytelne:
Tu spoczywa Julia Pisarczuk .... na .... Krywego ; 1808†1886
foto: P. Szechyński

Jeden z nagrobków; brak inskrypcji
foto: P. Szechyński

Nagrobek Fedia Dacia. Dawniej widoczny był napis: 1900 Fedio Dacio oraz płaskorzeźba przedstawiająca serce i gołębia
foto: P. Szechyński

Ś†P
Katarzyna Jaskółka ; ur. 1899; zm. 1945; Pokój jej duszy.
Na płycie dodano: Józef; 1941 - 1944.
Grób odnowiony w roku 2005
foto: P. Szechyński

Krzyż - z nagrobka Pisarczuków, wisiał na ścianie frontowej cerkwi - obecnie znajduje się nagrobku Julii Pisarczuk
foto: P. Szechyński

Więcej zdjęć cerkwi w galeriach:

Cerkiew w Krywem - zdjęcia
Cmentarz w Krywem - zdjęcia

Zobacz także: Krywe - rys historyczny

Dojście do cerkwi w Krywem:

Ścieżką historyczno-przyrodniczą z Zatwarnicy, oznaczoną kolorem czerwonym, stanowiącą fragment ścieżki Przysłup (Caryński) - Krywe nad Sanem. W Krywem ścieżka kończy swój bieg. Czas dojścia ok. 1 3/4h. Powrót do utwardzonej drogi możliwy ścieżką niebieską wychodzącą od cerkwi a dalej tą samą trasą.

• Drogą/ścieżką z Rajskiego przez Obłazy i Tworylne. Trasa nieoznakowana.
Czas dojścia ok. 3-3,5h. Więcej: Tworylne i Krywe z Rajskiego

• Most na Sanie łączący Krywe z drogą Rajskie - Sękowiec nie istnieje. Zawalił się podczas roztopów w roku 1999 (zbudowany w 1983).

opracowanie/zdjęcia: P. Szechyński

Literatura:

1. Kryciński S., "Cerkwie w Bieszczadach", Warszawa 1995.
2. "Bieszczady, Słownik Historyczno-Krajoznawczy; cz.I, Gmina Lutowiska", UG - Warszawa 1995.
3. Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880.