» Cerkwie drewniane | Cerkiew w Bystrem

Cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Bystrem

Cerkiew w Bystrem k.Czarnej znajduje się przy końcu wsi w kierunku północnym. Dojazd przez Czarną Górną i Lipie - dalej zgodnie ze znakami Szlaku Architektury Drewnianej. Po drodze warto zwrócić uwagę na krzyże przydrożne oraz zachowane tu i ówdzie przykłady starszej zabudowy wsi.

Cerkiew w Bystrem
foto: T. Ostrowski

Obiekt znajduje się po prawej stronie drogi, otoczony jest starodrzewiem. Teren częściowo ogrodzony, przed cerkwią okazała - murowana - dzwonnica parawanowa z 1939 roku.

Pierwsza cerkiew w Bystrem została wybudowana około roku 1607, następną zbudowano w roku 1681. Istniała do końca XIX wieku.

Obecna cerkiew powstała w latach 1901-1902 i przyjęła wezwanie (podobnie jak poprzednie) św. Michała Archanioła. Projektantem cerkwi był prawdopodobnie lwowski architekt Wasyl Nahirny. Zaprojektował również podobne cerkwie w Lipiu oraz Lutowiskach (obydwie obecnie nie istnieją).

Cerkiew w Bystrem, 2003
foto: P. Szechyński

Jest to budowla drewniana, osadzona na podmurówce z kamienia łamanego, orientowana (prezbiterium skierowane ku wschodowi), trójdzielna, o konstrukcji zrębowej. Zaliczana jest do tzw. narodowego stylu ukraińskiego, który nawiązuje do cerkwi huculskich. Główne cechy cerkwi tego typu to: rozmieszczenie na planie krzyża greckiego (ale też cerkwie trójdzielne na planie podłużnym) i jedna lub trzy kopuły główne. W Bieszczadach zachowały się do dziś cztery takie obiekty, oprócz Bystrego są to Chmiel, Hoszów i Hoszowczyk.

Opasanie cerkwi wsparte na wystających belkach zrębu

Prezbiterium cerkwi zamknięte jest trójbocznie, posiada 2 zakrystie - północna i południową. Nawa na planie prostokąta, babiniec (przednawie) kwadratowy, trzy kopuły główne (na osi podłużnej) na ośmiobocznych tamburach* oraz dwie boczne nad przybudówkami przylegającymi do nawy (niektóre źródła wymieniają je jako kryłosy, jednak nie są to typowe kryłosy) - wszystkie zwieńczone latarniami pozornymi, hełmami i krzyżami. Cerkiew kryta jest blachą - pierwotnie gontem. Całość obiega opasanie na rysiach (rysie - ozdobne, wystające belki zrębu).

Liczba wiernych przed II wojną światową kształtowała się następująco:

- rok 1890 - 467
- rok 1918 - 501
- rok 1938 - 697

Cerkiew w Bystrem w roku 2010
foto: P. Szechyński

Greckokatolicka cerkiew filialna pw. św. Michała Archanioła należała do dekanatu żukowskiego, była filią parafii w Michniowcu. Została opuszczona w roku 1951, kiedy to tereny te wróciły do Polski w ramach wymiany z ZSRR. Przez krótki czas nowi mieszkańcy użytkowali ją jako kościół rzymskokatolicki, odbyło się kilka mszy. Nie zaakceptowały tego ówczesne władze i obiekt został zamknięty.

Cerkiew w Bystrem, 2023
foto: M. Piela

Cerkiew zachowała się do dnia dzisiejszego w dużej mierze dzięki powstałemu w roku 1985 Bieszczadzkiemu Oddziałowi Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Jego celem było m.in. ratowanie niszczejącej bystrzańskiej cerkwi. Zabiegi i starania o rozpoczęcie remontu zaczęły się już w roku 1983. Wówczas uporządkowano m.in. wnętrze cerkwi, zabepieczono przedmioty wyposażenia (te, które jeszcze się ostały) oraz zorganozowano stałą ekspozycję fotograficzną, która dotyczyła zabytków cerkiewnych.

W roku 1991 występowały w cerkwi zespoły z Ukrainy, natomiast w roku 1993 odbył się tu Festiwal Kultury Karpackiej. Rok 1993 to również zabepieczenie dachu świątyni oraz remont cerkiewnej dzwonnicy. Środki na ten cel w wysokości 30mln złotych (przed denominacją) przekazał Wojewódzki Konserwator Zabytków, natomiast prace remontowe prowadziła firma S. Potomskiego z Ustrzyk Dolnych.

Cerkiew w Bystrem, 2023
foto: M. Piela

W roku 1994 cerkiew w Bystrem została wciągnięta do programu prac interwencyjnych "Zabytki cerkiewne" - śrdoki na ten cel przeznaczył Generalny Konserwator Zabytków. Po licznych apelach Oddziału Bieszczadzkiego do Wojewódzkiego oraz Generalnego Konserwatora zabytków, przyznano na remont cerkwi 300mln złotych (przed denominacją). Końcem lipca 1994 roku do Bystrego przyjechał przewodniczący Komisji Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej celem omówienia zakresu prac. Remontu podjęła się firma Jetika z Krosna. Obiekt przekazano do remontu 24.08.1994. Podczas prowadzonych prac wymieniona została w całości blacha z pokrycia kopuły i dachu nad prezbiterium, wymieniono obicie deskowe, zakonserwowano okna i krzyż na kopule, co pozwoliło zlikwidować przecieki nad ikonostasem.

Cerkiew w Bystrem, 2023
foto: M. Piela

Większość wyposażenia świątyni udało się uratować.

W 1962 roku wywieziono go do Łańcuta, gdzie obecnie jest udostępnione zwiedzającym w muzeum, są to m.in. ikony: Wniebowstąpienie, Chrzest Chrystusa, Matka Boska Eleusa, Ukrzyżowanie - wszystkie z XVIII wieku, św. Mikołaj - z XIXw., obrazy: Matka Boska Leżajska i Jan Chrzciciel - obie XIXw., figury: Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz anioła - XIXw., krzyże (ręczny i stojący) z XVIII wieku oraz krucyfiks, feretron** i palka*** z XIX wieku. Wewnątrz cerkwi zachowała się do dziś uszkodzona rama ikonostasu. Obiektem nadal opiekuje się Bieszczadzki Oddział TonZ.

Cerkiew w Bystrem
foto: M. Piela

W roku 2012 zawiązała się społeczna inicjatywa ratowania cerkwi, której celem jest wsparcie działań Bieszczadzkiego Oddziału Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Wiosną 2011 wniosek o dotację na remont cerkwi złożył Starosta Powiatu Bieszczadzkiego (przedstawiciel Skarbu Państwa) do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Pomimo, że zostały wówczas przyznane pieniądze w kwocie 70 tys. zł, okazało się że z powodów proceduralnych nie mogą zostać wykorzystane. W lipcu 2011 BO TOnZ wystąpił o przejęcie cerkwi na własność (nastąpiło to miesiąc później), sądząc że pieniądze na remont będą. Niestety. W roku 2013 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków przeznaczył 70.000 zł na rzecz renowacji części obiektu. Na wiosnę 2013 r. podobna dotacja wyniosła 40.000 zł (remont na kopułach, wymiana daszku okapowego, gzymsów podokapowych oraz szalunku). Obecnie trwa remont i zabezpieczanie świątyni.

Naprzeciw cerkwi znajduje się niewielki cmentarz z zachowanymi kilkunastoma nagrobkami. Zachowało się tu 13 nagrobków - 2 piaskowcowe, 8 zakończonych krzyżami żeliwnymi, 2 bez krzyży i jeden krzyż żeliwny. Więcej: cmentarz w Bystrem

Na zdjęciach (rok 2003): cerkiew w Bystrem. Zdjęcie 3 (górny rząd) - krzyż wieńczący jeden z nagrobków. Zdjęcie 4 (dolny rząd) - rysie, czyli ozdobne, wystające belki zrębu o różnej długości na których opiera się opasanie (daszek); stąd określenie "opasanie na rysiach".

Więcej zdjęć: cerkiew w Bystrem - zdjęcia

opracowanie: P. Szechyński

* tambur (od bębna) - oznacza fragment budowli w kształcie walca (w architekturze murowanej). W cerkwiach drewnianych nazywa się tak ośmioboczne konstrukcje na których osadzone są drewniane kopuły,
** feretron to malowany obustronnie obraz (lub rzeźba) używany podczas procesji. Na ogół w dolnej części ramy znajdują się otwory na drążki umożliwiające jego niesienie.
*** palka to kwadratowy, podwójny kawałek płótna, służący do przykrycia kielicha, aby chronił jego zawartość.

Literatura:

1. Michniewscy M i A., Duda M., Cerkwie drewniane Karpat - Polska i Słowacja, Pruszków 2003.
2. Kryciński S., Cerkwie w Bieszczadach, Warszawa 1991.
3. Michniewska M., Drewniane cerkwie w Karpatach (skrypt).
4. Remont cerkwi w Bystrem, Bieszczad nr 1, Michniowiec 1993.
5. Augustyn B., Remont cerkwi w Bystrem, Bieszczad nr 2, Michniowiec 1994.

Cerkiew w Bystrem, 2023
foto: M. Piela

Cerkiew w Bystrem, 2023
foto: M. Piela

Cerkiew w Bystrem, 2023
foto: M. Piela

Cerkiew w Bystrem, 2016
foto: P. Szechyński

Cerkiew w Bystrem, 2010
foto: P. Szechyński

Cerkiew w Bystrem, 2010
foto: P. Szechyński

Dzwonnica przy cerkwi w Bystrem, 2010
foto: P. Szechyński