» Flora Bieszczadów | Kłokoczka południowa

Kłokoczka południowa (Staphylea pinnata) - krzew różańcowy

Kłokoczka południowa pokrojem przypomina leszczynę. Zwykle wytwarza od 5 do 8 pędów. Są one dość sztywne. Kora na jednorocznych łodygach jest zielonkawa i chropowata, na starszych (dwu, trzyletnich) brunatnieje i nabiera połysku. Po kilku latach pojawiają się na niej charakterystyczne białawe pionowe przetchlinki, dobrze widoczne na grubszych pędach.

Kłokoczka południowa
foto: P. Kutiak

Występowanie kłokoczki

Kłokoczka występuje na swoich naturalnych stanowiskach w Europie. W Polsce osiąga swój północny zasięg. Spotyka się ją na Roztoczu, w Kotlinie Sandomierskiej oraz na terenie całego łańcucha Karpat. Występuje często na pogórzu: w lasach i zagajnikach, rzadko przekraczając tereny powyżej 520 m n.p.m. Zdecydowanie unika nizin, nie spotyka się jej w górach. Gatunek ten lubi rosnąć na brzegach potoków, zboczach, stokach, jarach, parowach i pagórkach. Lubi gleby zasobne w wapń. Jej duże naturalne stanowiska znajdują się w rezerwacie "Lenocina" na Pogórzu Przemyskim na terenie Nadleśnictwa Krasiczyn.

W Bieszczadach pojedyncze krzewy kłokoczki spotkamy na trasie Dużej Obwodnicy w Nowosiółkach przy dawnej greckokatolickiej kapliczce. W Górach Słonnych kłokoczka spotykana jest na Białej Górze oraz w okolicach góry Grodzisko w Sanoku.

Cechy morfologiczne kłokoczki

Kłokoczka południowa
foto: P. Kutiak

Kłokoczka południowa jest krzewem, dorastającym od czterech do sześciu, rzadko ośmiu metrów. Liście kłokoczki o długości do 9 cm, są naprzeciwległe, długoogonkowe i pierzaste, stąd też wywodzi się drugi człon jej nazwy łacińskiej, penna - pióro. Omawiane części rośliny składają się z 5-7 listków o piłkowanych brzegach. Przypominają listowie jesionu, niektórzy mylą ją z bzem czarnym. Od maja do czerwca omawianą roślinę zdobią charakterystyczne kwiaty, o gronach sięgających nawet do 15 cm długości. Przywodzą one na myśl winne grono, stąd też wywodzi się ich rodzajowa nazwa łacińska Staphylea (staphyle - winne grono). Zawierają miodniki, które przyciągają pszczoły i inne owady. Owoc kłokoczki jest rozdętą skórzastą torebką o dwóch lub trzech komorach, których długość dochodzi do 5 cm. Torebka ta początkowo posiada jasnozieloną barwę, w sierpniu i wrześniu przebarwia się na kolor brunatny, żółty lub pomarańczowy. W wnętrzu torebki znajdują się nasiona; w liczbie od jednego do siedmiu sztuk. Charakteryzują się kulistym lub gruszkowatym kształtem. Są twarde i ciężkie, o jasnobrunatnej, lśniącej łupinie. Osiągają rozmiary pestki czereśni, rzadko przekraczają centymetr średnicy. Przepadają za nimi ptaki, wiewiórki i inne leśnie gryzonie. Młode pędy są chętnie zgryzane przez sarny i jelenie.

Drewno kłokoczki jest bardzo twarde i trudno łupliwe, o barwie białawożółtej. Jeśli kilkunastoletnia roślina rośnie na odpowiednim podłożu, nawet po całkowitym wycięciu jej pędów, "odbija" z korzeni tworząc nową kulistą koronę. Korzenie kłokoczki cechują się rozbudowanym i płaskim systemem, co jest cechą bardzo pożądaną przy umacnianiu skarp i zapobieganiu erozji.

Obrzędowość i zwyczaje związane z kłokoczką

Kłokoczka południowa
foto: P. Kutiak

Kłokoczka była krzewem świętym dla Słowian, Celtów i Germanów. Wiele spośród zwyczajów przedchrześcijańskich europejskich plemion przeniknęło do ludowych obrzędów religii chrześcijańskiej. Sama nazwa gatunku wywodząca się od słowa "kłokotania", czyli charakterystycznego dźwięku jaki wydają nasiona w torebce na wietrze, od stuleci kojarzyła się z nadprzyrodzonymi mocami. Związane z tą cechą przesądy sprawiły, że kłokoczka sadzona była na kurhanach i grobach, wysiewano jej nasiona przy domostwach i grodach. W Niemczech omawiana roślina nazywana była "drzewkiem śmierci", wykorzystywano ją przy obrzędach pogrzebowych. Stosowano ją również podczas egzorcyzmów oraz w praktykach magicznych i okultyzmie. Wierzono, że chroni przed złymi mocami: wampirami, strzygami, topielcami i demonami. Chrześcijanie z kłokoczki wytwarzali figurki świętych, krzyżyki, palmy wielkanocne, wiązanki i wianki na Boże Ciało. Poświęcone wiązanki z kłokoczek na mszy Bożego Ciała lub Matki Boskiej Zielnej służyły do święcenia pól, aby zapewnić sobie urodzaj i chronić je od klęsk żywiołowych. Krzyżyki wbijano nad drzwiami lub zostawiano je w narożnikach pól. Zwyczaje te istniały w karpackich wsiach od okolic Krakowa i Rzeszowa po Beskid Niski. Na Słowacji rozdrobnioną liściarkę z kłokoczki dodawano domowym zwierzętom, wierząc w ich lecznicze właściwości. Z kilkuletnich, twardych zdrewniałych pędów wykonywano szpilki do obuwia, fajki, lufki do papierosów, fujarki oraz kije do ubijania masła. Z nasion kłokoczki wytwarzano olej służący do oświetlania izb. Twarde nasiona omawianego gatunku stały się również materiałem na różańce, stąd też w Niemczech funkcjonuje nazwa drzewko różańcowe, a w Polsce kłokoczka paciorkowa. Nawiercane z obu stron nasiona przeznaczone do wyrobu różańców, łączone są ze sobą za pomocą cienkich drucików. Huculskie panny na wydaniu z nasion kłokoczki wytwarzały naszyjniki i bransolety. Kłokoczka przed wiekami była krzewem powszechnie uprawianym w ogrodach, parkach, klasztorach oraz przy chłopskich zagrodach. Ceną tej niewątpliwej popularności w Europie jest niestety zniszczenie jej naturalnych stanowisk. Właśnie dlatego jest dziś w naszym kraju oraz na Słowacji objęta ochroną gatunkową.

Bieszczadzcy leśnicy i kłokoczka

Kłokoczka południowa
foto: P. Kutiak

Niewątpliwie na największe uznanie w promowaniu kłokoczki na Podkarpaciu zasługują leśnicy, a w szczególności szef Nadleśnictwa Ustrzyki Dolne, pan Roman Jurek. W Bykowcach koło Sanoka, w swojej rodzinnej miejscowości wraz z działaczami Stowarzyszenia Rozwoju Wsi Bykowce rozpropagował wśród mieszkańców modę na ten osobliwy krzew. Podczas świąt wielkanocnych wytwarza się tu krzyżyki ze świętego krzewu, a po wielkanocnej rezurekcji przybija się je przy drzwiach domu. Krzewy zdobią tu niemal każde domostwo, natomiast w przy wejściu do rezerwatu "Polanki" rośnie okazała kłokoczka z obszernym opisem na zamieszczonej obok tablicy. Nadleśniczy Roman Jurek może się również poszczycić innowacyjną i bardzo cenną inicjatywą jaką był zrealizowany wspólnie z słowackimi leśnikami projekt pt: "Kłokoczka południowa - roślinnym symbolem współpracy polskich i słowackich regionów nadgranicznych" współfinansowany przez UE z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczypospolita Polska - Republika Słowacka 2007-2013.

"W ramach projektu zorganizowano konferencję, wydano materiały edukacyjne w języku polskim i słowackim oraz posadzono tysiące sadzonek na szkółkach, które trafiły do szeregu instytucji w całym województwie" - mówi Roman Jurek - "Podobne zadania wykonano na terenie słowackich Bieszczadów. Serdecznie zapraszam szkółkarzy, pszczelarzy, przyrodników oraz stowarzyszenia i instytucje, które chcą posiadać własne krzewy kłokoczki. Można je nabyć w Leśnictwie Szkółkarskim w Orelcu po korzystnych cenach".

Serdecznie dziękuję za pomoc w opracowaniu artykułu oraz podarowanie dla miasta Sanoka sadzonek kłokoczki Nadleśniczemu Nadleśnictwa Ustrzyki Dolne - Panu mgr inż. Romanowi Jurkowi oraz Leśniczemu Leśnictwa Szkółkarskiego Orelec - Panu mgr inż. Łukaszowi Dziubanowi.

Bibliografia:

1. 1. Roman Jurek, Maciej Skowroński; 2010, "Kłokoczka południowa", Nadleśnictwo Ustrzyki Dolne Ustrzyki Dolne.
2. W. Bugała; 1991, "Drzewa i krzewy dla terenów zieleni", Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa

tekst: Piotr Kutiak
www.przewodnik-bieszczady.pl

Kłokoczka południowa
foto: P. Kutiak

Kłokoczka południowa
foto: P. Kutiak

Krzew kłokoczki południowej
foto: P. Kutiak

Kaplica greckokatolicka w Nowosiółkach. Z lewej krzew kłokoczki południowej
foto: P. Szechyński