Ukraińska Powstańcza Armia | UPA - zamiast wstępu

I. Zamiast wstępu

Odzyskanie niepodległości przez Polskę, łączyło się z problemem mniejszości narodowych, których w II Rzeczypospolitej było sporo, ale najliczniejszą grupę stanowili Ukraińcy. Pod koniec lat trzydziestych XX wieku było ich około 5 milionów.

Niestety polityka narodowościowa Polski w stosunku do Ukraińców nie była prawidłowa co zaostrzało i tak skomplikowaną sytuację. Ukraińcy zamieszkiwali przede wszystkim tereny wiejskie, a w miastach zamieszkiwał ich niewielki procent.

Elementy wybuchowe niosła ze sobą także polonizacja ziem wschodnich. Polegało to na wprowadzeniu osadnictwa wojskowego w pasie przygranicznym. Preferowano Polaków do obsadzania stanowisk we wszelkich urzędach na kresach wschodnich. Natomiast ograniczano prawa Ukraińcom, likwidowano ukraińskie szkoły.

Stosunek Polaków do Ukraińców czy odwrotnie wynikał z różnych uwarunkowań. W czasie zaborów władze austriackie umiejętnie podsycały nienawiść pomiędzy nacjami. Umiejętnie wykorzystywały fakt dążenia Ukrainy do niepodległości, aby zaostrzyć konflikt pomiędzy Polską a Ukrainą. Pamięć tamtych czasów i wydarzeń była wciąż żywa, narosło sporo uprzedzeń i nienawiści. Pogłębiła to wszystko próba utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego i walki polsko-ukraińskie w latach 1918-1919.

W wyniku tych spraw ukraińscy działacze narodowi postanowili utworzyć organizację skupiającą ludzi myślących o Wolnej Ukrainie. Zaowocowało to zwołaniem do Wiednia w dniach 27.I - 3.II.1929.r. czołowych działaczy nacjonalistycznych. W czasie obrad powołano do życia OUN (Organizację Ukraińskich Nacjonalistów). Kongres ów zatwierdził jej program, statut i strukturę organizacyjną. Celem OUN było dążenie do odzyskania, budowy, obrony i powiększenia niezależnego, zjednoczonego ukraińskiego państwa narodowego.

W odezwie I Kongresu OUN można przeczytać: "W ogniu walk wzrosło w narodzie ukraińskim niezłomne pragnienie woli i ostatecznie ukształtował się ideał Niepodległego Soborowego Państwa Ukraińskiego, który w obliczu trudnych warunków kategorycznie wzywa Nację Ukraińską do dalszego prowadzenia walki aż do ostatecznego zwycięstwa. Mając na celu odrodzenie, uporządkowanie, obronę oraz poszerzenie Niepodległego Soborowego Narodowego Państwa Ukraińskiego, ukraińscy nacjonaliści dążyć będą do skupienia twórczych sił wewnątrz Nacji, oraz do wzmocnienia jej obronności na zewnątrz. Tylko całkowite usunięcie wszystkich okupantów z ziem ukraińskich stworzy możliwości dla szerszego rozwoju Nacji Ukraińskiej w granicach własnego państwa."

Jak podaje G. Motyka, pułkownik Mychajło Kołodzinśkyj, ochotnik armii włoskiej na wojnie abisyńskiej, napisał w tym czasie: "chcemy nie tylko opanować ukraińskie miasta, ale stratować ziemię wroga, zdobyć wrogie stolice i na ich zgliszczach oddać salut Imperium Ukraińskiemu. Chcemy wygrac wojnę wielką i okrutną, wojnę, która zrobi nas władcami Europy Wschodniej".

Nowa organizacja miała przygotować naród ukraiński do powstania przeciwko "zaborcom" ich ziem. Jakie miało być owo państwo dobitnie pokazuje hymn OUN, który powstał na przełomie lat 1931/32:

"Do boju nas prowadzi chwała poległych żołnierzy
Dla nas najwyższym prawem i rozkazem
Zjednoczone państwo ukraińskie
Silne i jedne od Sanu po Kaukaz."

Państwo to miało obejmować ziemię współczesnej Ukrainy, Podlasie, ziemię chełmską, rzeszowską i krakowską aż do Krynicy - czyli tzw. Zakerzonie, południowe białoruskie Polesie, część południową Rosji po Wołgę, Kubań, część Kazachstanu, obwód Preszowski na Słowacji, północną część Węgier, Rumunii i Mołdawii. Kolonie tego państwa miały obejmowac ponadto Zełenyj Kłyn nad Amurem.

Krew i ziemia - flaga UPA:

W systemie gospodarczym nowego państwa miała obowiązywać zasada autarkizmu, co miało dać Ukrainie pozycję mocarstwową. Ustrój gospodarczy miał być zaprzeczeniem komunizmu i kapitalizmu. Miał się opierać na współpracy pracodawców i pracobiorców, podobnie jak we włoskim faszyzmie. Miał istnieć sektor państwowy, prywatny i społeczny a gospodarka miała opierać się na systemie planowania i podlegac kontroli państwa. Ponieważ gro społeczeństwa stanowili chłopi, na ziemiach II RP łaknący ziemi, uważano w OUN, że cała wielka własność ziemska wraz z majątkiem ruchomym musi przejść w ręce chłopów ukraińskich. Ziemie tzw. "kolonistów", czyli obcej narodowości podlegałyby konfiskacie wraz z całym majątkiem. Uczyniono tak na Wołyniu w roku 1943, na podstawie Rozporządzenia Komandyra Ukrajinskoji Powstanskoji Armiji Kłyma Sawura z 15.08.1943.

W latach 30 wzrosła działalność OUN która dokonała wielu zamachów, sabotaży i akcji terrorystycznych. Ukraińcy współpracowali także z Niemcami, szkolili tam swoje kadry, otrzymywali pieniądze oraz materiały propagandowe. Wierzyli że u boku Niemców stworzą swoje wolne państwo. Utworzyli dwa bataliony "Nachtigall" , "Roland", oraz dywizję SS "Galizien". Wszystkie te jednostki krwawo zapisały się mordując Polaków.

Mykoła Ściborśkyj w książce "Nacjokratija" ujmował rzecz podobnie. Odrzucał demokrację i propagował faszyzm, jako ustrój bardziej rozwinięty. Faszyzm to przede wszytkim nacjonalizm - miłość do ojczyzny i poczucie patriotyzmu doprowadzone do samopoświęcenia i kultu ofiarnego fanatyzmu. Przy zarządzaniu państwem: "Dyktatura faszyzmu to nie tylko metoda kierowania. Jest to synteza jego światopoglądu społecznego, zgodnie z którym zdolnymi do kierowania są jednostki oraz kierownicza mniejszość." OUN dążąca do budowy państwa opartego o chora miłość do ojczyzny (nacjonalizm zbudowany na szowinizmie - nienawiści do obcych) chciała to uczynić w sprzyjającej chwili dziejowej. A taką chwilą miała być spodziewana wojna obalająca ład wersalski. Miało to nastąpić podczas wojny niemiecko-polskiej w roku 1939, ale przeszkodził im Stalin i Hitler, którzy zawarli pakt Ribbentrop - Mołotow. Po raz drugi nacjonaliści ukraińscy sądzili że uda się to latem 1941, podczas inwazji Niemiec na ZSRR.

Niemcy nie spełniły oczekiwań Ukraińców. Dlatego też OUN przeszła do konspiracji. 14.10.1942r. powstało zbrojne ramię OUN - Ukraińska Powstańcza Armia.

Nieco inne światło na problem rzuca śledztwo IPN, niestety wydaje się że Instytut Pamięci Narodowej traktuje to zagadnienie dość płytko a co gorsza niezbyt obiektywnie. Podczas konferencji "Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w latach 1939 - 1948 w świetle śledztw prowadzonych przez prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej", która odbyła się w Warszawie, 1 lipca 2003 roku, podano następujące przyczyny zaognienia konfliktu:

Dotychczas zebrany materiał dowodowy pozwala na wyciągnięcie pewnych ogólnych wniosków:
Niemal wszyscy zeznający świadkowie wskazują na to, iż do wybuchu II wojny światowej ludność polska i ukraińska na terenie obecnej Polski południowo-wschodniej, żyła zgodnie. Mieszkańcy tych ziem wspólnie obchodzili święta, uczęszczali na uroczystości religijne wzajemnie do kościoła i cerkwi, zawierali pomiędzy sobą małżeństwa. Jedynie w nielicznych miejscach funkcjonowało pojęcie "Ukrainiec", gdyż nawet osoby tej narodowości mówili o sobie - "Rusini". Z dowodów zgromadzonych w śledztwach w żaden sposób nie wynika, aby władze II Rzeczpospolitej, w odczuciu tamtejszej ludności, którąkolwiek z narodowości faworyzowały lub dyskryminowały. Konflikt pomiędzy obiema narodowościami pojawił się w czasie okupacji niemieckiej. W wielu zeznaniach Polacy wskazują, iż policja ukraińska w służbie niemieckiej była szczególnie okrutna wobec Polaków, aktywnie uczestnicząc w antypolskich akcjach organizowanych przez władze niemieckie. Również władze administracyjne najniższego szczebla opanowane przez Ukraińców, częściej wyznaczały Polaków niż Ukraińców do wyjazdu na przymusowe roboty do Niemiec. Ponadto Ukraińcy prowadzący sklepy utrudniali Polakom dokonywanie zakupów produktów żywnościowych i przemysłowych.

Fotografia godeł Niemiec i Ukrainy w środku zdjęcie ukraińskiego poety Tarasa Szewczenki (1944 r.)
źródło: IPN

Opisane wydarzenia połączone z aktywną antypolską agitacją prowadzoną w cerkwiach przez część księży greckokatolickich, rodziły wzajemną nieufność i wrogość. Dotychczasowe drobne spory sąsiedzkie przekształcały się w antagonizmy, które nabierały charakteru waśni narodowościowych. Zeznający w postępowaniach świadkowie wskazują na to, iż od początku 1944r. na teren dzisiejszego Podkarpacia zaczęli napływać nacjonalistyczni emisariusze, których zadaniem było poróżnienie Polaków i Ukraińców. Miało to stworzyć podstawę do późniejszego formowania ukraińskich oddziałów militarnych. W tym samym czasie zaczęły przybywać ze wschodu kilku lub kilkunastoosobowe grupy uzbrojonych Ukraińców, w oparciu o które z części miejscowej ludności tworzono pododdziały, których zbrodnicza działalność jest przedmiotem prowadzonych śledztw.

Warto też dodać, iż źródłami dowodowymi dla prokuratorów prowadzących postępowania w sprawie zbrodni nacjonalistów ukraińskich popełnionych na szkodę ludności polskiej są:

• dowody z zeznań bezpośrednich i pośrednich świadków, często pokrzywdzonych,
• dowody z dokumentów, na które składają się:
• sprawozdania Komendantów Powiatowych MO składane miejscowym Starostom,
• sprawozdania Starostów składane Wojewodzie Rzeszowskiemu,
• akta i księgi repertoryjne Prokuratur działających przy Sądach Okręgowych,
• akta i księgi repertoryjne Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie,
• akta byłego Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie,
• akta Sądu i Prokuratury Grupy Operacyjnej "Wisła",
• dokumenty wytworzone przez pododdziały Wojska Polskiego, zajmujące się zwalczaniem UPA w latach 40-tych XX wieku,
• dokumenty zdobyte przez Wojsko Polskie i Milicję w trakcie zwalczania pododdziałów
• UPA

Każde z wcześniej wymienionych śledztw, jest śledztwem wielowątkowym, obejmuje od kilkunastu do ponad stu zbrodni.

opracował: Zbigniew Jantoń

Literatura:

1. Instytut Pamięci Narodowej - "Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w latach 1939 - 1948 w świetle śledztw prowadzonych przez prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej".
2. Akcja "Wisła". Przyczyny, przebieg, konsekwencje. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej 23-24 lutego 2007 w Przemyślu.
3. Kuźmicz Ł., "Zbrodnie bez kary", Rzeszów 2006.
Informacje własne